Trăm năm di sản nghệ thuật và tâm linh

Vùng đất Sài Gòn - Gia Định với hơn 300 năm hình thành và phát triển, đã để lại những di sản văn hóa quý báu, thể hiện một đời sống tinh thần phong phú, phản ánh rõ nét quá trình tiếp biến, sẻ chia về mặt văn hóa, tín ngưỡng giữa các cộng đồng dân cư khác nhau, cùng sinh sống, lập nghiệp trên vùng đất mới như: Việt, Hoa, Khmer,...

Các loại hình tượng thờ cúng, bài trí trong các chùa đình, miếu vũ, được tạo tác với nhiều chất liệu, phong cách khác nhau, từ đơn giản đến phức tạp từ lâu đã được coi là di sản nghệ thuật đặc sắc, phát sinh từ nhu cầu đáp ứng đời sống tinh thần, tâm linh của cư dân. Riêng tại vùng Sài Gòn - Gia Định, vào thế kỷ XIX, nổi danh với dòng gốm Cây Mai, xuất phát từ các lò gốm: Hưng Lợi, Bửu Nguyên, Đồng Hòa, Đồng An,… Tác phẩm thuộc dòng gốm Cây Mai còn tồn tại đến ngày nay mang đặc trưng ở cách tạo hình kỳ công, với các chi tiết để mộc hoặc được phối phủ màu men chủ đạo là xanh lục sậm, xanh cobalt, nâu. Tất cả thể hiện trình độ điêu luyện và tài hoa của người thợ thủ công xưa.

Tượng Hộ pháp, thế kỷ XIX - XX trưng bày trong triển lãm tại Bảo tàng Lịch sử TP.HCM

Ngoài tác phẩm tiêu biểu là các khối “hí tượng” thường được sử dụng trang trí ngoại thất trên các công trình miếu vũ, hội quán, dòng gốm Cây Mai còn lại một số lượng lớn các tượng thờ Phật giáo và tín ngưỡng bản địa. Tại triển lãm kéo dài từ ngày 15-10 đến 17-11 với chuyên đề “Tượng gốm Sài Gòn xưa - Nghệ thuật và di sản” diễn ra tại Bảo tàng Lịch sử TP.HCM, khoảng 50 hiện vật được trưng bày, giới thiệu đến công chúng, phần lớn là các tượng thờ có niên đại khoảng cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX. Trong số này, có 8 tượng thờ Phật giáo, với kích thước khá lớn thể hiện các hình tượng thường hiện diện phổ biến trong các chùa chiền: Bồ-tát Quán Thế Âm, Hộ pháp Vi Đà, Tiêu Diện Đại sĩ, Tôn giả A Nan, Ca Diếp.

Tượng Tiêu Diện Đại sĩ, thế kỷ XIX - XX với tạo hình đặc sắc thể hiện sự tài hoa từ đôi bàn tay của nghệ nhân gốm xưa vùng Sài Gòn - Gia Định

Bên cạnh đó là các tượng thờ thuộc về tín ngưỡng dân gian như: Diêm vương, Ngọc hoàng, Địa quan, Bát tiên, ông Nhật bà Nguyệt,.. Cũng cần nói thêm rằng, trong nhiều ngôi cổ tự tại miền Đông và Tây Nam Bộ cho đến ngày nay vẫn tồn tại hệ thống thờ tự thuộc tín ngưỡng dân gian này song song với hệ thống thờ tự Phật giáo, thể hiện sự dung hợp về mặt tín ngưỡng của cư dân trên đất mới. Đồng thời, đó cũng là minh chứng cho tinh thần “chung sống” hài hòa - điều đã giúp đạo Phật cắm rễ sâu trong đời sống và tâm thức người dân Việt ở bất cứ vùng miền nào trên đất nước.

Tượng Hộ pháp, gốm phủ men nâu, thế kỷ XIX - XX

Tượng Hộ pháp, gốm phủ men nhiều màu, thế kỷ XIX - XX

Tượng Tiêu Diện Đại sĩ, gốm phủ men nhiều màu, cuối thế kỷ XX

Những đường nét, hình khối được tạo tác uyển chuyển, mềm mại

Mỗi hình ảnh thể hiện trên đồ tượng đều hàm chứa những ý nghĩa biểu trưng nhất định

Các pho tượng cũng là minh chứng cho tinh thần “chung sống” hài hòa về văn hóa giữa các cộng đồng dân tộc cùng sinh sống trên vùng đất Nam bộ

Tượng Quán Thế Âm Bồ-tát, gốn phủ men nhiều màu, đầu thế kỷ XX

Cặp tượng ông Nhật bà Nguyệt thường được bài trí trên phần nóc tiền điện của các công trình chùa chiền, miếu vũ xưa tại miền Nam

Quần thể tiếu tượng, thế kỷ XIX -XX

Tiếu tượng cũng là hình ảnh đặc trưng xuất hiện trên các công trình kiến trúc cổ tại miền Nam, đặc biệt là ở các miếu vũ của người Hoa

Các chi tiết được tạo tác hết sức tinh xảo, công phu

Tượng Tôn giả A Nam, gốm phủ men nâu, đầu thế kỷ XX

Tượng Tôn giả Ca Diếp, gốm phủ men nâu, đầu thế kỷ XX

Tượng Ngọc Hoàng, gốm phủ men nhiều màu, đầu thế kỷ XX

Tượng "Gia quan tấn tước" với hàm ý chúc tụng sự vinh hiển, đỗ đạt

Bài & ảnh: Nguyễn Cường/Báo Giác Ngộ