Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm: Danh nhân kiệt xuất của dân tộc

Nguyễn Bỉnh Khiêm - hiệu là Bạch Vân Cư sĩ, ông sinh năm 1491 trong một gia đình Nho gia, hiếu học tại làng Trung Am, huyện Vĩnh Lại (nay là xã Cổ Am, huyện Vĩnh Bảo, TP Hải Phòng). Cha của ông là Nghiêm Quận Công Nguyễn Văn Định, nổi tiếng là người có học vấn cao và đức hạnh. Còn mẹ là Từ Thục Phu nhân, con gái út của quan Tiến sĩ Thượng thư bộ Hộ Nhữ Văn Lan.

Từ nhỏ, vốn thông minh, hiếu học, Nguyễn Bỉnh Khiêm sớm thuộc làu kinh sử, thi thư. Lớn lên được thầy là Bảng nhãn Lương Đắc Bằng rèn cặp, do vậy năm 1535 sau hai kỳ thi Hương, thi Hội đỗ đầu, Nguyễn Bỉnh Khiêm thi Đình đỗ Trạng nguyên và ra làm quan dưới triều nhà Mạc. Ông từng giữ nhiều trọng trách quan trọng trong triều đình, như: Đệ nhất công thần, rồi Thượng Thư Bộ Lại, Thái Bảo tước Trình Quốc Công. Chính bởi vậy, dân gian thường tôn kính gọi ông là “Trạng Trình”.

Trong suốt hơn 8 năm làm quan, với tài năng thiên bẩm về lý học, cùng tư tưởng lớn “trung quân ái quốc”, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã có nhiều đóng góp cho sự phát triển của lịch sử, chính trị, văn hóa của nhà Mạc.

Ông đặc biệt quan tâm đến vấn đề an dân, trọng dân, luôn đứng về nhân dân với tinh thần “ thái bình, thịnh trị”. Tuy nhiên sự rối ren của triều đình nhà Mạc, cùng sự khẳng khái liêm khiết của ông, cũng khiến cho cuộc đời của Trạng Trình bước sang một ngã rẽ khác.

Ông từng mạnh mẽ dâng sớ xin chém đầu 18 kẻ lộng thần nhưng không được chấp thuận. Sau đó, Trạng Trình xin cáo quan về dạy học tại quê nhà, có thể nói cả cuộc đời cụ chỉ muốn cống hiến cho quê hương, đất nước".

Từ quan về ở ẩn, nhẹ nhõm tiêu dao nơi chốn quê nhà, Nguyễn Bỉnh Khiêm lập quán Trung Tân bốc thuốc chữa bệnh giúp người, và lập Am Bạch Vân để dạy học. Tiếng lành đồn xa, học trò muôn nơi ngưỡng mộ tài danh, đức độ và học vấn của thầy nên đã đổ về Trung Am rất đông xin thầy dạy chữ.

Thời đó, Am Bạch Vân đã trở thành nơi bồi dưỡng, hun đúc trí tuệ và nhân cách cho nhiều nhân tài, sau này trở thành trụ cột chính của triều Mạc, triều Lê - Trịnh, như: Phùng Khắc Khoan, Lương Hữu Khánh, Nguyễn Quyện, Đinh Thì Trung. Khi Trạng Trình qua đời, môn sinh tôn vinh ông là Tuyết Giang phu tử - một danh hiệu cao quý “vững tựa Thái Sơn”.

Nổi bật trong vai trò của một người thầy là vậy, song đóng góp ghi nhiều dấu ấn nhất trong cuộc đời của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm chính là ở vai trò của một nhà thơ.

Ông đã để lại cho hậu thế một khối lượng trước tác đồ sộ, bao gồm hơn 700 bài thơ bằng cả chữ Hán và chữ Nôm, thể hiện tài năng thi ca xuât sắc. Sinh thời,Vũ Khâm Lân và Phan Huy Chú từng bình luận: “Văn chương ông tự nhiên, nói ra là thành, không cần gọt giũa, giản dị mà linh hoạt, không màu mè mà có ý vị, hướng đến việc dạy đời. Đọc qua văn ông, dù nghìn năm sau còn tưởng như trăng trong, gió mát".

Tiến sĩ Phạm Minh Tuấn - Viện Nghiên cứu Hán Nôm cho biết: "Nguyễn Bỉnh Khiêm sinh thời trong giai đoạn triều Mạc đang thoái trào, thế lực triều Lê đang lên lúc đó rất là mạnh. Các sĩ phu Bắc Hà khi đó đều hướng đến triều Lê, do đó khi ông nhìn ra vấn đề này, tuy chính ông là một chí sĩ đã nghỉ hưu nhưng ông có sức ảnh hưởng rất lớn. Trong thơ văn, ông luôn đề cao chí khí cua kẻ sĩ, đạo đức của một kẻ sĩ nhưng ông cũng luôn tìm ra những vấn đề trong xã hội để bàn luận".

Tiêu biểu nhất trong kho tàng thơ ca của Nguyễn Bỉnh Khiêm là tập thơ “Bạch Vân am thi tập” với hàng trăm bài thơ chữ Hán còn lưu lại. Cùng với đó là hai tập Trình quốc công Bạch vân thi tập và Trình quốc công Nguyễn Bỉnh Khiêm thi tập với hàng trăm bài thơ chữ Nôm, thể hiện tư tưởng triết lý nhân sinh sâu sắc,thể hiện tư tưởng yêu nước thương dân.

Ngoài ra, ông cũng có một số lượng lớn các tác phẩm thơ tinh tế, độc đáo thể hiện sự hòa hợp giữa nhiên nhiên và con người, gửi gắm tình yêu quê hương, đất nước. Thơ vừa chiêm nghiệm thế sự nhân sinh, vừa gửi gắm nhiều đạo lý, triết lý sống sâu sắc.

PGS.TS Nguyễn Hữu Sơn - Nguyên Viện phó Viện Văn học cho biết: "Trong những sáng tác của Nguyễn Bỉnh Khiêm, có bao gồm cả những tập thơ chữ Hán, hướng về vương triều, những cuộc Tây chinh và mong muốn khôi phục đất nước, để triều đình được vững bền. Bên cạnh đó, phần thơ Nôm của ông rất quan trọng, là sự tiếp nối của thơ Nôm trong "Quốc Âm thi tập" của Nguyễn Trãi, thơ của Hội Hồng đức, thơ của Lê Thánh Tông".

Với nhân dân, Trạng Trình là người đạo cao đức trọng. Ông hòa mình với dân, làm thơ để phản ánh tâm tư nguyện vọng của dân. Đặc biệt, dân gian còn lưu truyền nhiều câu "sấm ký" dự đoán về tương lai, cùng những khát vọng của Trạng Trình về một đất nước “ yên bình”, “ thịnh trị”.

Nổi bật trong đó phải kể đến các tập: Trình tiên sinh quốc ngữ, Trình trạng nguyên sấm ký diễn ca và Trình quốc công sấm. Cho đến nay phần “Sấm ký” của Trạng Trình vẫn hấp dẫn nhiều nhà nghiên cứu, giới phê bình văn học luận giải, kiểm chứng, và chiêm nghiệm.

Gần 500 năm đã trôi qua, nhưng những gì Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm để lại không chỉ là niềm tự hào muôn đời của quê hương Vĩnh Bảo, TP Hải Phòng mà còn đối với muôn dân đất Việt.

Ngày nay, Đền thờ Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm đã trở thành di tích văn hóa phi vật thể Quốc gia, đồng thời là điểm đến văn hóa tâm linh của người dân Việt, nơi lan tỏa tinh thần đạo học, giáo dục truyền thống lịch sử cho các thế hệ trẻ.

Còn đối với người dân Thủ đô, ngày nay con phố Nguyễn Bỉnh Khiêm giờ đã trở thành một con phố sầm uất của Hà Nội. Riêng ngôi trường vinh dự được mang tên ông - ngôi trường Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hà Nội trong nhiều năm qua, lớp lớp các thế hệ thầy và trò nhà trường vẫn luôn bền bỉ duy trì tinh thần trọng đạo học của Trạng Trình, không ngừng nỗ lực phấn đấu trở thành cái nôi đào tạo ra nhiều nhân tài cho đất nước.

Nhà giáo - Tiến sĩ Nguyễn Văn Hòa - Chủ tịch Hội đồng Trường Nguyễn Bỉnh Khiêm - Hà Nội cho biết: "Cụ Nguyễn Bỉnh Khiêm là một nhà giáo dục vĩ đại, một người đã góp phần đào tao ra rất nhiều thế hệ nhân tài cho đất nước. Cuộc đời của Người là một tấm gương sáng, đặc biệt ngôi trường chúng tôi đã vinh dự được mang tên Cụ. Do đó, chúng tôi luôn giáo dục những học sinh nơi đây noi gương, học tập Cụ".

Đất nước đang bước vào một mùa xuân mới căng tràn ước vọng. Trong không khí ngập tràn sắc xuân, chúng ta cùng nhớ về các bậc tiên tổ, thánh hiền, danh nhân văn hóa Thăng Long đã có nhiều đóng góp cho quê hương đất nước để lớp lớp hậu thế được hưởng những mùa xuân hạnh phúc, yên bình.

Với Danh nhân văn hóa - Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, những trước tác đồ sộ, những tư tưởng, triết lý cùng những đóng góp to lớn của ông dành cho mảnh đất Thăng Long - Hà Nội, sẽ luôn được các thế hệ tôn vinh và nhắc nhớ, lưu truyền mãi muôn đời, đồng hành cùng non song, đất nước.

Ngọc Linh