Tránh để 'mỏ vàng' đường thủy của TP.HCM bị bỏ phí - Bài 3: Cần cơ chế đặc thù xứng tầm

Sau khi sáp nhập Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu vào địa giới hành chính, TP.HCM đang nắm cơ hội trở thành trung tâm logistics biển hàng đầu Đông Nam Á, khi có cụm cảng địa thế tốt hơn cả Singapore, Hồng Kông hay Thái Lan. Đó là chưa nói đường sông cũng lợi thế không kém. Tuy nhiên, tiềm năng đó đang bị kìm hãm bởi đường bộ thu hẹp dư địa của đường thủy, dịch vụ đơn giản làm hoang phí “mỏ vàng” cảng biển.

Cánh cửa đã mở, mục tiêu đã rõ

Theo Sở Xây dựng TP.HCM, tại Thông báo Kết luận số 235-TB/VPTW ngày 24/6/2025 của Văn phòng Trung ương Đảng về kết luận của Tổng Bí thư Tô Lâm tại buổi làm việc với Ban Thường vụ Thành ủy TP.HCM, Ban Thường vụ Tỉnh ủy Bình Dương và Ban Thường vụ Tỉnh ủy Bà Rịa - Vũng Tàu, chỉ đạo một số định hướng lớn liên quan đến lĩnh vực đường thủy TP.HCM sau sáp nhập.

Đó là, việc sáp nhập là sự tái cấu trúc toàn diện không gian phát triển, nơi ba cực kinh tế năng động bậc nhất cả nước hội tụ thành một siêu đô thị - tài chính - công nghiệp - cảng biển; phát triển cụm cảng - logistics thông minh tại Cái Mép - Thị Vải - Cần Giờ theo mô hình siêu cảng số và hệ thống logistics tích hợp, vận hành bằng dữ liệu lớn, tối ưu chuỗi cung ứng, giảm phát thải và đóng vai trò cửa ngõ giao thông quốc tế hàng đầu Đông Nam Á; TP.HCM (mới) nghiên cứu hành động khẩn trương, quyết liệt trên ba trục tích hợp trọng yếu sau: định hình ngay một mạng lưới giao thông tích hợp và thông minh, bao gồm hệ thống metro liên vùng, các tuyến cao tốc kết nối các trung tâm đô thị - công nghiệp - cảng biển - trung tâm tài chính; phát triển hạ tầng logistics ngầm, các công trình ngầm, giảm áp lực lên không gian đô thị.

TP.HCM đứng trước cơ hội trở thành trung tâm cảng biển và logistics quốc tế. Ảnh: Lê Toàn

Bên cạnh đó, theo Sở Xây dựng, tại Công điện số 113/CĐ-TTg, ngày 19/7/2025 về các giải pháp phát triển hiệu quả vận tải đường thủy, Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo: “Cập nhật quy hoạch kết cấu hạ tầng đường thủy nội địa, quy hoạch cảng biển đảm bảo tính liên thông, đồng bộ với các phương thức vận tải khác. Ưu tiên đầu tư, cải tạo nâng cấp luồng tuyến chính, các cảng bến thủy nội địa, các cảng biển trọng điểm, đặc biệt tại các vùng kinh tế động lực (Bắc Bộ, Đông Nam Bộ và Đồng bằng sông Cửu Long)”.

Trên cơ sở đó, TP.HCM sẽ quy hoạch, xây dựng, quản lý và phát triển mạng lưới giao thông đường thủy Thành phố theo định hướng một trung tâm (khu vực đô thị trung tâm thành phố cũ) và hai cực, gồm: cực phía Bắc là khu vực Bình Dương; cực phía Nam là khu vực Hiệp Phước, Cần Giờ và Bà Rịa - Vũng Tàu.

Từ định hướng một trung tâm và hai cực nêu trên sẽ hình thành 2 hành lang vận tải thủy chính gồm Hành lang Bắc - Đông Nam (Bắc Tây Ninh, Bình Dương, Đồng Nai - Trung tâm Thành phố - Hiệp Phước, Cần Giờ, Vũng Tàu, Cái Mép - Thị Vải); Hành lang Đông - Tây (Tây Nam Bộ, Nam Tây Ninh - Trung tâm Thành phố - Hiệp Phước, Cần Giờ, Vũng Tàu, Cái Mép - Thị Vải).

Trên 2 hành lang tập trung phát triển 4 trục động lực để kết nối khu vực trung tâm với hai cực trên các tuyến đường thủy theo các hướng Tây Bắc, Đông Bắc, Tây Nam, Đông Nam.

Cụ thể là trục động lực Trung tâm - Tây Bắc trên tuyến sông Sài Gòn, Thị Tính, kết nối vận tải hàng hóa các khu vực sản xuất công nghiệp phía Bắc Tây Ninh, Củ Chi, Bến Cát và kết nối vận tải hành khách, du lịch các khu vực Củ Chi, Bến Cát, Thủ Dầu Một, Lái Thiêu.

Trục động lực Trung tâm - Đông Bắc trên tuyến sông Đồng Nai, sông Sài Gòn, Rạch Chiếc, Trau Trảu, Ông Nhiêu, kết nối vận tải hàng hóa khu vực Tân Uyên, Dĩ An, Đồng Nai.

Trục động lực Trung tâm - Tây Nam trên tuyến sông Soài Rạp, Kênh Tẻ - Đôi, Sông Chợ Đệm, Bến Lức kết nối vận tải hàng hóa, hành khách khu vực phía Nam Tây Ninh (tỉnh Long An cũ), Đồng bằng sông Cửu Long.

Trục động lực Trung tâm - Đông Nam trên tuyến sông Nhà Bè, Lòng Tàu, Đồng Tranh, Thị Vải và vịnh Gành Rái kết nối vận tải hàng hóa khu vực cảng Hiệp Phước, cảng trung chuyển quốc tế Cần Giờ, Long Sơn, Cái Mép - Thị Vải và kết nối vận tải hành khách, du lịch đường thủy khu vực Cần Giờ, Phú Mỹ, Vũng Tàu, Côn Đảo.

Nhằm phát triển các trục động lực nêu trên, một số mục tiêu cụ thể về phát triển hạ tầng luồng lạch và cảng, bến giai đoạn 2026-2030 được xác định như sau:

Khu vực Trung tâm: Ưu tiên đầu tư, phấn đấu hoàn thành hệ thống cảng hành khách quốc tế Nhà Rồng - Khánh Hội, cảng hành khách khu công viên bến Bạch Đằng tại khu vực Trung tâm; khuyến khích đầu tư, hình thành các bến thủy nội địa phục vụ hành khách công cộng; đồng thời tiến hành nạo vét, nâng cấp tuyến Rạch Chiếc, Trau Trảu, Ông Nhiêu và một số tuyến thủy nội địa khác, nhằm kết nối hiệu quả giữa các trục động lực.

Khu vực phía Bắc: Phấn đấu hoàn thành ít nhất một cảng thủy nội địa vận tải hàng hóa, một cảng thủy nội địa vận tải hành khách và một cảng cạn; khuyến khích đầu tư, hình thành các bến thủy nội địa phục vụ hành khách công cộng trên địa bàn tỉnh Bình Dương trước sáp nhập nhằm phát huy hiệu quả các trục động lực Trung tâm - Tây Bắc và Trung tâm - Đông Bắc.

Khu vực phía Nam: Phấn đấu hoàn thành đưa vào hoạt động cảng khách quốc tế Vũng Tàu và một số bến khởi động của các bến cảng container quốc tế tại khu vực Cần Giờ - Cái Mép - Thị Vải; đồng thời tiến hành nạo vét, nâng cấp tuyến Rạch Đỉa - Rạch Rơi, Rạch Tôm, Rạch Dơi - Sông Kinh và một số tuyến thủy nội địa khác nhằm phát huy hiệu quả các trục động lực Trung tâm - Tây Nam và Trung tâm - Đông Nam.

Hướng tới trung tâm hàng hải thế giới tại Đông Nam Á

Để phát huy tiềm năng đường thủy, gần đây, TP.HCM đã tổ chức hàng loạt hội thảo lắng nghe hiến kế của các chuyên gia, doanh nghiệp.

Trong khá nhiều hiến kế, đáng lưu ý nhất là ý kiến của ông Vũ Ninh, Thành viên HĐQT Tập đoàn Gemadept, khi cho rằng, TP.HCM cần xây dựng thành trung tâm hàng hải thế giới tại khu vực, thay vì chỉ tập trung ngành dịch vụ kho bãi và logistics như dự kiến.

Ông dẫn chứng, riêng PSA - khu cảng hàng hải trung tâm của Singapore, đã chiếm 7% GDP trực tiếp và 3% giá trị dịch vụ của quốc gia này.

Trong khi đó, hiện tại, mỗi tháng có hơn 100 siêu tàu vào khu vực cụm cảng Cái Mép - Thị Vải. Trên mỗi con tàu này mang theo giá trị hàng hóa khổng lồ. Thay vì chỉ bốc dỡ bình thường, nếu chúng ta có thể cấp dầu cho các siêu tàu và làm dịch vụ tài chính cho lượng hàng hóa trên tàu sẽ tạo ra các dịch vụ có giá trị kinh tế rất lớn.

“TP.HCM có cụm cảng địa thế tốt hơn Singapore. Tổng lượng hàng hóa khu vực Đông Nam Bộ là khoảng 26 triệu TEU, chưa tính hàng trung chuyển. Đây chính là những tiền đề để Thành phố mở trung tâm hàng hải thế giới tại khu vực”, ông Ninh nói và còn cho rằng, trung tâm hàng hải nếu được hình thành sẽ hỗ trợ hữu hiệu cho Trung tâm Tài chính quốc tế tại TP.HCM.

Một hiến kế đáng lưu ý khác là đề án của Viện Nghiên cứu phát triển TP.HCM (HIDS). HIDS đề xuất tập trung vào việc xây dựng một mạng lưới giao thông thủy liên hoàn, kết nối chặt chẽ ba trọng điểm: Bình Dương cũ (trung tâm công nghiệp), TP.HCM (trung tâm đô thị) và Bà Rịa - Vũng Tàu cũ (trung tâm du lịch biển).

Trong đó xây dựng tuyến nội đô tăng cường kết nối các khu đô thị mới như Thủ Thiêm, Phú Mỹ Hưng, các khu dân cư đông đúc và các cửa ngõ quan trọng của TP.HCM.

Còn tuyến liên đô mở rộng kết nối lên thượng lưu, hạ lưu và phà biển, tạo ra các hành lang kinh tế - du lịch chiến lược.

Đề án đề xuất tổng mức đầu tư 1.573,6 tỷ đồng theo mô hình đối tác công - tư (PPP), không sử dụng trợ giá từ ngân sách nhà nước.

Cần cơ chế đặc thù mới

Cho dù kế sách nào thì các chuyên gia đều cho rằng, cần phải giải quyết bài toán cơ chế tài chính và cơ chế thu hút nhà đầu tư chiến lược và triển khai dự án chiến lược.

Được biết, TP.HCM đang xây dựng Đề án sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị quyết 98/2023/QH15. Theo UBND TP.HCM, Nghị quyết 98 có hiệu lực từ ngày 1/8/2023, nhưng đến nay, Thành phố vẫn chưa thu hút được nhà đầu tư chiến lược nào. Nhiều doanh nghiệp lớn bày tỏ mong muốn tham gia dự án, song khi bắt tay vào thực hiện, lại vấp phải những rào cản từ chính các quy định trong cơ chế “đặc thù”.

Điển hình như Dự án Cảng trung chuyển quốc tế Cần Giờ, theo quy định tại Nghị quyết 98, nhà đầu tư chiến lược phải giải ngân toàn bộ số vốn trong vòng 5 năm. Trong khi dự án này có tổng vốn đầu tư là 113.531 tỷ đồng (tương đương 4,8 tỷ USD), được phân kỳ đầu tư với thời gian thực hiện là 22 năm, nên việc giải ngân toàn bộ 4,8 tỷ USD trong 5 năm là không khả thi.

Không chỉ vậy, theo TS. Trần Du Lịch, chuyên gia kinh tế, điểm vướng lớn nhất nữa là cơ chế phải đấu thầu chọn nhà đầu tư chiến lược, trong khi TP.HCM cần được trao quyền chỉ định để chủ động lựa chọn đối tác.

Giải quyết được những vướng mắc này sẽ tận dụng tốt cơ hội và nguồn lực, đưa TP.HCM phát triển nhanh, mạnh và bền vững trong thời gian tới trong nhiều lĩnh vực, bao gồm cả hệ thống đường thủy - một “mỏ vàng” đã bỏ phí quá lâu.

Ngô Nguyên