Trên đất Cổ Tế

Bánh lá răng bừa Cổ Tế - sản vật của người dân bên sông Bưởi.

Cổ Tế là một làng lớn có lịch sử hình thành sớm trong vùng, gắn liền với sự phát triển của huyện Thạch Thành trước đây. Theo đó, vào thời Đinh - Tiền Lê - Lý thuộc huyện Nhật Nam. Thời Trần - Hồ thuộc huyện Tế Giang. Đến thời Lê Quang Thuận (tức Lê Thánh Tông), huyện Tế Giang nằm ở lưu vực sông Bưởi được đổi tên thành huyện Bình Giang, sau đó đổi thành Quảng Bình. Sang thời Tây Sơn là huyện Quảng Bằng, bấy giờ Cổ Tế thuộc tổng Cổ Biện... Qua nhiều lần đổi tên huyện, tên tổng và tách, nhập đơn vị hành chính, Cổ Tế hiện nay thuộc xã Thạch Bình.

Tìm hiểu về đất Cổ Tế, có lẽ sẽ thiếu sót nếu không nhắc đến dòng sông Bưởi với khoảng 2km chảy qua làng. Sông Bười còn được biết đến với tên gọi sông Bảo, sông Tế Giang. Sông có chiều dài khoảng 130km, bắt nguồn từ tỉnh Hòa Bình cũ (nay là tỉnh Phú Thọ), chảy về qua các xã Thạch Lâm, Thạch Long, Thành Hưng (huyện Thạch Thành cũ) rồi về Vĩnh Khang, Vĩnh Hòa (huyện Vĩnh Lộc cũ) trước khi đổ ra sông Mã. Làng Cổ Tế nằm bên hữu ngạn sông Bưởi.

Sông Bưởi vốn hẹp và dốc, lại chảy qua các vùng đá vôi, đá ong nên nước ít thẩm thấu, lòng sông uốn lượn quanh co khiến dòng chảy thất thường. Mùa mưa nước dâng nhanh, thường xuyên gây ra tình trạng ngập lụt nghiêm trọng. Tuy nhiên, vào mùa khô nước sông lại xuống thấp, mực nước giữa mùa mưa và mùa khô ở sông Bưởi có thể “chênh” nhau tới 10m.

Khi chưa có hệ thống đê điều, cuộc sống của người dân Cổ Tế bên dòng sông Bưởi gặp muôn vàn khó khăn trước thiên tai. Nhưng khi hệ thống đê bao sông Bưởi được hoàn thiện, sông Bưởi chảy qua đất làng Cổ Tế lại được ví như một bức tường tự nhiên kiên cố bảo vệ dân làng khỏi đạo tặc, thú dữ. Trong kháng chiến chống Pháp, làng Cổ Tế nói riêng, xã Thạch Long nói chung từng là địa điểm sơ tán của nhiều cơ quan.

Cổ Tế khi xưa còn được biết đến với các tên gọi như Cổ Biện, rồi Sách Cổ Tế. Nhắc đến lịch sử hình thành, lập nên làng Cổ Tế, người dân địa phương vẫn lưu truyền câu ca nhớ ơn Nghiêm Sơn hộ quốc và Mai Hoa công chúa. Về Nghiêm Sơn hộ quốc thì: “Giúp dân dẹp giặc, xây làng mới/ Dân giàu, nước mạnh khắp mọi nơi/ Nghiêm Sơn hộ quốc ghi tạc dạ/ Tâm hồng, đức đại thượng về trời”. Và với Mai Hoa công chúa: “Mai Hoa công chúa nữ thiên thần/ Dạo chơi hạ giới, lại giúp dân/ Dẹp giặc xong rồi cùng xây làng mới/ Công ơn trời bể xiết muôn phần”.

Ông Trần Đình Giao, người dân làng Cổ Tế, chia sẻ: “Theo lưu truyền dân gian và các vị cao niên trong làng kể lại, Nghiêm Sơn hộ quốc vốn là tướng triều đình, có công đánh đuổi giặc ngoại xâm, giữ yên bình cho cuộc sống người dân. Không chỉ vậy, sau khi thắng trận trở về, ông đã có công khai phá đất đai, lập nên làng Cổ Tế. Còn Mai Hoa công chúa là tiên nữ nhà Trời, khi xuống hạ giới bà đã dạy dân làm ăn. Tương truyền, chính Mai Hoa công chúa đã phù trợ cho Nghiêm Sơn hộ quốc đánh giặc... Mang theo niềm tin và sự kính ngưỡng, lòng biết ơn, người dân Cổ Tế đã tôn Nghiêm Sơn hộ quốc và Mai Hoa công chúa làm nhị vị Thành hoàng làng, thờ ở nghè Cổ Tế”.

Nghè Cổ Tế nằm bên sông Bưởi. Mỗi khi tết đến, xuân về, tại nghè diễn ra lễ hội truyền thống, gửi gắm ước vọng cầu mong quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, người dân làm ăn phát triển, cuộc sống thêm đủ đầy. Phần lễ trang nghiêm với các nghi thức tế lễ truyền thống; phần hội sôi động bởi các hoạt động như đấu vật, thi gói bánh răng bừa. Lễ hội truyền thống nghè Cổ Tế là dịp để hậu thế bày tỏ lòng biết ơn công lao tiền nhân.

Lễ hội đua thuyền trên sông Bưởi đoạn qua làng Cổ Tế.

Trên sông Bưởi, trước đây vào tháng 6, người dân Cổ Tế và xã Thạch Long (cũ) lại náo nức tổ chức lễ hội đua thuyền truyền thống. Tương truyền, sống bên sông Bưởi nên người dân Cổ Tế vốn giỏi nghề sông nước. Khi xưa, vào mỗi tháng 6, triều đình tuyển quân - là những người có sức khỏe, giỏi chèo thuyền, bơi lội. Vì thế, vào dịp này, trai tráng trong làng náo nức tham gia thi tuyển. Từ đó về sau, vào mỗi tháng 6, lễ hội đua truyền truyền thống trên sông Bưởi lại được tổ chức.

Sau này, hòa cùng niềm vui của đất nước, lễ hội đua thuyền truyền thống trên sông Bưởi được tổ chức vào dịp Quốc khánh 2/9. Cứ 2 năm một lần vào ngày Quốc khánh của dân tộc, khúc sông Bưởi qua làng Cổ Tế lại rộn vang tiếng cười nói, tiếng í ới, giục giã, hò reo cổ vũ của người dân dành cho các đội thi.

Kể về những nét đẹp văn hóa được trao truyền, gìn giữ trên đất làng Cổ Tế, sẽ chưa trọn vẹn nếu không nhắc đến món bánh lá răng bừa - một món ăn dân dã nhưng đậm đà vị của đất và người nơi đây.

Cho đến nay, người già trong làng cũng không còn nhớ bánh răng bừa ở Cổ Tế xuất hiện từ khi nào. Nhưng những thế hệ người dân nơi đây đã tiếp nối nhau giữ nghề, trao truyền kinh nghiệm. Khác với nhiều nơi, bánh răng bừa ở Cổ Tế được làm từ gạo Xi (gạo tẻ) - một giống lúa phù hợp với đồng ruộng Cổ Tế. Bột gạo tẻ kết hợp với nhân thịt lợn, mộc nhĩ, hành, gói trong lá dong rồi hấp lên, tạo nên món quà quê hấp dẫn, ấm lòng thực khách. Theo chia sẻ của người dân Cổ Tế, bánh lá răng bừa làm từ gạo Xi, dù để nguội thì bánh vẫn giữ được sự dẻo dai, thơm ngon.

Ông Hoàng Thành Nam, trưởng thôn 1 làng Cổ Tế, cho biết: “Hiện nay, trong làng có khoảng 20 hộ làm bánh lá răng bừa thường xuyên. Bánh không chỉ tiêu thụ trong địa phương mà còn được gửi ra ngoài tỉnh. Nghề làm bánh lá răng bừa đã giúp cho các hộ làm nghề có cuộc sống tốt hơn, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương”.

Từ một vùng quê nghèo bên sông Bưởi, cuộc sống của những thế hệ người dân Cổ Tế vốn trải qua không ít nhọc nhằn khi phải đương đầu với thiên tai. Dẫu vậy, với sự nỗ lực, chăm chỉ, chịu thương chịu khó, đất và người Cổ Tế đã và đang từng ngày đổi thay, phát triển.

(Bài viết có tham khảo, sử dụng nội dung trong sách Lịch sử Đảng bộ xã Thạch Long, NXB Thanh Hóa, 2022; và một số tài liệu lưu giữ tại địa phương).

Bài và ảnh: Khánh Lộc