Trí tuệ nhân tạo đang trở thành ông chủ, liệu có nguy hiểm?

Công nghệ AI vẫn chứa đựng những rủi ro (Ảnh: Deutsche Welle).

Renan Rodrigues, 33 tuổi, đã làm tài xế giao đồ ăn cho công ty giao hàng nhanh Smood Thụy Sĩ được khoảng một năm rưỡi thì "bot" xuất hiện. Theo mô tả của ông, ứng dụng dựa trên thuật toán này lên lịch giao hàng và cấp hàng cho ông và các đồng nghiệp.

Rodriguez nói với Deutsche Welle rằng kể từ khi anh ấy bắt đầu làm việc ở đó vào năm 2020 Smood đã sử dụng phần mềm này. Theo ông, "bot" hoàn toàn chịu trách nhiệm sắp xếp công việc hàng ngày và dường như không còn nhu cầu về người quản lý nữa.

Mục tiêu của ứng dụng "bot" này là sắp xếp việc giao hàng theo cách hiệu quả nhất. Rodriguez thừa nhận từ quan điểm của người sử dụng lao động điều này rất hiệu quả. Khi ông mới bắt đầu làm việc tại công ty ở thị trấn Yverdon les-Bains của Thụy Sĩ, thường mỗi giờ chỉ giao hàng hai lần; khi ông rời đi, đã lên tới bốn hoặc năm lần.

"Tôi nhanh chóng hiểu rằng ở cấp độ con người, đó sẽ là một thảm họa", Rodriguez nói, ông thấy "bot" khiến các nhân viên cạnh tranh với nhau. Các tài xế chạy nhanh nhất, biểu hiện tốt nhất sẽ nhận được nhiều đơn hàng hơn. Cuối cùng, ông thấy mình có ít việc phải làm hơn. Hợp đồng của ông không đảm bảo cho ông số giờ tối thiểu hoặc mức lương cố định hàng tháng và ông khó dự đoán được thu nhập của mình.

Với công nghệ AI, tài xế có thể ngủ khi lái xe (Ảnh: DPA).

Rodriguez nói: “Điều tồi tệ nhất đối với tôi là khi tôi bị theo dõi bởi hệ thống GPS, có một chiếc đồng hồ bấm giờ chạy liên tục, theo dõi tốc độ của tôi”. Điều này tạo ra cái mà ông gọi là "áp lực xã hội". Khi nhận đồ ăn mang đi, ông không chào hỏi chủ nhà hàng mà kêu họ nhanh lên, chạy vào rồi vội chạy ra. "Điều này thật đáng buồn."

Cái mà Rodriguez và các đồng nghiệp gọi là "bot", còn được gọi là quản lý theo thuật toán, là việc sử dụng các chương trình máy tính để đưa ra quyết định trong công việc. Nó là một loại trí tuệ nhân tạo (AI). Theo Ủy ban châu Âu, trí tuệ nhân tạo đề cập đến "các hệ thống hiển thị hiệu suất thông minh bằng cách phân tích môi trường và thực hiện các hành động - với một mức độ tự chủ nhất định - để đạt được các mục tiêu cụ thể".

Việc sử dụng quản lý theo thuật toán đặc biệt phù hợp với nền kinh tế hợp đồng (gig economy), nơi các công ty như Uber và Deliveroo thường tuyển dụng lao động tự do hoặc nhân viên hợp đồng theo giờ.

Trên thực tế, các công cụ AI đang nhanh chóng thâm nhập vào mọi lĩnh vực của nền kinh tế. Đối với công việc văn phòng, chúng có thể được sử dụng để tuyển dụng hoặc theo dõi hiệu suất. Một cuộc khảo sát năm 2022 đối với 1.000 công ty của công ty tư vấn dịch vụ chuyên nghiệp (Pricewaterhouse Coopers, PwC) cho thấy rằng có từ 1/6 đến 1/4 số công ty đã sử dụng một công cụ AI để tuyển dụng hoặc giữ chân nhân viên trong 12 tháng qua. Khoảng 40% các công ty tiên tiến nhất trong việc sử dụng AI đang sử dụng nó để cải thiện trải nghiệm của nhân viên và tiếp thu kỹ năng hoặc để tăng năng suất.

Các công ty có thể sử dụng dữ liệu về nhân viên hoặc ứng viên theo nhiều cách, như được nhấn mạnh trong một báo cáo năm ngoái của OpenMind, tổ chức phi lợi nhuận của ngân hàng Tây Ban Nha BBVA: “Xem xét công việc và vấn đề thăng chức của người lao động, xác định khi nào mọi người có khả năng rời đi và lựa chọn người lãnh đạo tương lai. Phân tích nhân viên cũng đang được sử dụng để quản lý hiệu suất của họ.”

Lấy công ty HireVue của Mỹ làm ví dụ, theo trang web của họ, công ty có hơn 800 khách hàng, bao gồm các công ty đa quốc gia lớn như Amazon, G4S và Unilever. Công ty tuyên bố rằng bằng cách sử dụng các cuộc phỏng vấn việc làm qua truyền hình, có thể tăng tốc đáng kể việc tuyển dụng, mang lại cho ứng viên sự linh hoạt hơn và khiến việc tuyển dụng trở nên công bằng hơn. Các thuật toán có thể được sử dụng để loại bỏ các thành kiến về chủng tộc và giới tính phổ biến ở các nhà tuyển dụng con người. HireVue viện dẫn ví dụ về khách hàng người Anh Co-Operative Bank, cho biết các công cụ thuật toán đã giúp giảm tỷ lệ thiên vị giới có lợi cho nam giới từ 70/30 xuống 50/50, giúp thực hiện được sự bình đẳng giới.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, một số chuyên gia và nhà báo đã chỉ ra nguy cơ tái diễn tệ phân biệt chủng tộc, kỳ thị năng lực hoặc kỳ thị giới tính trong tuyển dụng bằng AI. Một nghiên cứu của Mỹ năm ngoái cho thấy “bot” được huấn luyện trí tuệ nhân tạo luôn phân biệt đối xử với phụ nữ và người không phải da trắng.

Ủy ban Cơ hội Việc làm Bình đẳng (EEOC) của Mỹ thậm chí đã ban hành hướng dẫn về việc sử dụng AI tại nơi làm việc, cảnh báo rằng "việc sử dụng các công cụ này có thể gây bất lợi cho người xin việc và nhân viên khuyết tật". Ví dụ, họ có thể được điểm thấp trong một bài kiểm tra đòi hỏi kỹ năng gõ phím cao.

Tại Liên minh Châu Âu, có hai dự luật quan trọng đang được tiến hành xây dựng sẽ ảnh hưởng đến cách AI được triển khai. Ủy ban châu Âu nhấn mạnh, về tổng thể, trí tuệ nhân tạo có thể mang lại lợi ích cho người dân và doanh nghiệp, nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro đối với các quyền cơ bản của con người.

Theo dự luật AI được đề xuất, việc làm, quản lý công nhân và hộ kinh doanh được đề cập là những cách sử dụng có rủi ro cao. Đối với các nhà sản xuất và người mua các công cụ AI, luật cần quy định các nghĩa vụ cụ thể trước khi sản phẩm được đưa ra thị trường, chủ yếu là đánh giá sự phù hợp.

Thử nghiệm như vậy sẽ xem xét kỹ lưỡng chất lượng của các bộ dữ liệu được sử dụng để huấn luyện các hệ thống AI (các hệ thống huấn luyện không đủ có thể tạo ra kết quả sai lệch), các quy định về tính minh bạch cho người mua và mức độ giám sát của con người. Khi một sản phẩm được tung ra thị trường, các nhà phát triển AI cũng có nghĩa vụ giám sát.

Robot là người dẫn chương trình tin tức trên truyền hình ở Nhật (Ảnh: Deutsche Welle).

Bà Aida Ponce Del Castillo ở Viện Nghiên cứu công hội Châu Âu cho rằng, từ góc độ của người lao động, luật AI không quy phạm cụ thể cách các ông chủ sử dụng nó. "Đây là một cơ hội bị bỏ lỡ." Nhà nghiên cứu này cho rằng trách nhiệm thuộc về người bán công nghệ. Theo dự luật AI, một số công nghệ sẽ bị cấm hoàn toàn— chẳng hạn như hệ thống “chấm điểm xã hội” liên quan đến chính phủ Trung Quốc — nhưng đó vẫn chưa quy định cụ thể đối với nơi làm việc.

Castillo cho biết luật liên quan thứ hai sắp ban hành là chỉ lệnh hoạt động của nền tảng. Nó có một chương quản trị thuật toán riêng, nhưng đúng như tên gọi, nó chỉ bao gồm khoảng 28 triệu công nhân ước tính trong ngành nền tảng của EU. Theo Ủy ban châu Âu, luật được đề xuất "tăng tính minh bạch trong việc sử dụng thuật toán của các nền tảng lao động kỹ thuật số, đảm bảo sự giám sát của con người đối với sự tôn trọng của họ đối với điều kiện làm việc và trao quyền phản đối các quyết định tự động hóa".

Bà Castillo nói, cả hai dự luật vẫn đang trong quá trình thông qua quy trình lập pháp của EU - sẽ cung cấp cho người lao động các công cụ để thách thức các ông chủ về việc sử dụng trí tuệ nhân tạo có thể gây ra vấn đề. Nhưng bà cảnh báo rằng họ không cần phải bị cấm hoàn toàn. Bà cho rằng có hai điều nên bị cấm là công nghệ đọc cảm xúc (là một trong những cách sử dụng AI gây tranh cãi nhất, với nhiều chuyên gia nghi ngờ rằng cảm xúc liệu có đơn giản hoặc phổ biến để đo lường); hai là việc đình chỉ tài khoản của những người lao động kiểu hợp đồng như tài xế Uber.

Castillo nói: "Tôi không muốn nói rằng AI là xấu. Tôi đã dành 20 năm cuộc đời mình để nghiên cứu công nghệ này".

Từng là một shiper, quan điểm của Rodriguez về "bot" rất rõ ràng: ông cho rằng cần có nhiều quy định hơn về những gì công ty có thể và không thể làm. Ông thừa nhận rằng cuối cùng ông đã bị Smood sa thải. Nhưng Rodriguez giải thích rằng ông không thấy phiền lòng vì ông đã có được hợp đồng đào tạo công việc mơ ước của mình là tài xế tàu hỏa.

Thu Thủy