Triện ký: Minh chứng cho bộ máy hành chính địa phương Phú Yên dưới triều Nguyễn

Thuyết minh viên giới thiệu bộ sưu tập con dấu cho các em học sinh tại Bảo tàng tỉnh. Ảnh: THIÊN LÝ

Mỗi triện ký (con dấu), được chế tác bằng kỹ thuật đúc đồng tinh xảo, là minh chứng sống động cho bộ máy hành chính địa phương Phú Yên dưới triều Nguyễn. Đây không chỉ là những mảnh ghép lịch sử, mà còn là câu chuyện kỳ thú về sự trùng phùng của di sản với quê hương. Việc bảo tồn và trưng bày bộ sưu tập này là một nỗ lực đáng ghi nhận, giúp chúng ta hiểu hơn về một thời đã qua.

Tìm thấy 7 loại con dấu

Các nhà nghiên cứu cho rằng, căn cứ vào đặc điểm, hình dạng của từng con dấu và kết quả phiên dịch chữ Hán ở mặt các con dấu này, có thể phân thành 7 loại như sau: Con dấu của chánh tổng (1 hiện vật), con dấu của phó tổng (2 hiện vật), con dấu của lý trưởng (16 hiện vật), con dấu của phó lý (3 hiện vật), con dấu của chánh ban trưởng thường trực ban (21 hiện vật), con dấu của hương bản (18 hiện vật) và con dấu của hương bộ (12 hiện vật).

Trong đó, tiêu biểu là con dấu của Chánh tổng Sơn Lạc thuộc huyện Sơn Hòa. Con dấu này có đặc điểm: Mặt dấu hình bầu dục, kích thước 6 x 4cm. Độ dày từ mặt dấu đến lưng dấu 0,7cm. Núm dấu (chuôi, tay cầm) có dạng hình trụ chữ nhật, cạnh lõm ở giữa, cao 2,1cm. Phần lưng dấu và núm dấu không có hoa văn, họa tiết, trên chóp núm khắc chìm hai chữ Sơn Lạc bằng chữ Hán (dạng chữ chân). Mặt dấu chia làm hai phần, viền ngoài đề “P. PHU YEN - H. SON HOA - CHEF CANTON DE SON LAC” và vòng trong có 6 chữ Hán (dạng chữ chân) xếp thành hai cột dọc, cột bên phải đề “Sơn Lạc tổng”, cột bên trái đề “Chánh tổng ký”.

Tương tự, con dấu của Phó tổng An Vinh thuộc phủ Tuy An và Sơn Lạc thuộc huyện Sơn Hòa có mặt dấu hình vuông, kích thước 2,9 x 2,9cm. Độ dày từ mặt dấu đến lưng dấu 0,4cm. Núm dấu có dạng hình trụ chữ nhật, cạnh lõm ở giữa, cao 1,6cm. Phần lưng dấu và núm dấu không có hoa văn, họa tiết và không có văn tự. Mặt dấu cũng chia làm hai phần, viền ngoài đề địa danh hành chính và khung trong có 6 chữ Hán (dạng chữ chân) xếp thành hai cột dọc, cột bên phải đề tên tổng, cột bên trái đề “Phó tổng ký”.

Còn con dấu của lý trưởng và phó lý tại các thôn thuộc tổng An Vinh, An Hải (phủ Tuy An), Hòa Đa (phủ Tuy Hòa), Sơn Lạc (huyện Sơn Hòa) cũng được mô tả chi tiết. Con dấu lý trưởng có mặt hình chữ nhật, kích thước 4,5 x 3cm, độ dày 0,6cm, với hai dạng núm dấu: hình trụ chữ nhật cao 2,7cm và hình trụ vuông cao 1,8cm. Mặt dấu có hai phần: Viền ngoài ghi địa danh hành chính bằng chữ Quốc ngữ và vòng trong có 6 chữ Hán. Đặc biệt, con dấu của Lý trưởng thôn Phước Đồng thuộc tổng An Hải (phủ Tuy An) có kích thước nhỏ hơn và sử dụng chữ triện. Còn con dấu của phó lý thôn này có mặt hình vuông, kích thước 3,2 x 3,2cm, độ dày 0,8cm, với núm dấu cao 1,6cm. Mặt dấu cũng chia thành hai phần tương tự, ghi địa danh hành chính và có 6 chữ Hán.

Đối với con dấu của chánh ban trưởng thường trực ban các thôn thuộc tổng An Vinh, An Hải (phủ Tuy An); Hòa Bình, Hòa Đa, Hòa Lộc (phủ Tuy Hòa) có mặt dấu hình vuông, kích thước 3,2 x 3,2cm. Độ dày từ mặt dấu đến lưng dấu 1cm. Núm dấu có dạng hình trụ chữ nhật, cạnh lõm ở giữa, cao 1,6cm. Phần lưng dấu và núm dấu không có hoa văn, họa tiết và không có văn tự. Mặt dấu chia làm hai phần, viền ngoài đề địa danh hành chính gồm: tên thôn, tên tổng, tên phủ hoặc tên huyện, tên tỉnh bằng chữ Quốc ngữ (dạng chữ hoa không dấu); khung trong có 9 chữ Hán (dạng chữ chân) xếp thành ba cột dọc, cột bên phải đề tên thôn, cột ở giữa đề “Thường trực ban”, cột bên trái đề “Chánh Ban trưởng”.

Con dấu hương bảng và hương bộ có những đặc điểm riêng. Con dấu hương bảng hình vuông (3,2 x 3,2cm, dày 1cm) ghi tên các thôn thuộc tổng An Vinh, An Hải, Hòa Đa, Hòa Bình, Sơn Lạc. Con dấu hương bộ hình bầu dục (4,5 x 3cm, dày 0,6cm) ghi tên các thôn thuộc tổng An Vinh, Hòa Mỹ, Hòa Đa, Hòa Bình, Sơn Lạc. Cả hai đều có chữ Quốc ngữ và chữ Hán.

Con dấu được sử dụng tại đơn vị hành chính địa phương ở Phú Yên thời nhà Nguyễn. Ảnh: CTV

Chế tạo và sử dụng dưới triều Nguyễn

Cũng theo các nhà nghiên cứu, trên tất cả các con dấu không để thời gian chế tạo, vì vậy không thể xác định được niên đại tuyệt đối. Tuy vậy, vẫn có thể xác định được niên đại tương đối dựa trên các tiêu chí, như loại chữ thể hiện ở mặt dấu, địa danh trong các con dấu.

Cụ thể, qua xử lý và phân loại cho thấy hầu hết các con dấu đều thể hiện hai loại chữ, đó là chữ Hán và chữ Quốc ngữ; có một trường hợp dùng chữ Hán và chữ Pháp. Các nhà nghiên cứu về lĩnh vực ấn chương học đã xác định: Loại hình con dấu vừa có chữ Hán, vừa có chữ Quốc ngữ hoặc chữ Pháp chỉ xuất hiện từ đời vua Đồng Khánh (1885-1888) trở về sau. Còn căn cứ vào địa danh trong các con dấu thì ở Phú Yên, năm 1899 các đơn vị hành chính phủ Tuy An và huyện Sơn Hòa mới được thành lập. Đây cũng là thời điểm thành lập các tổng An Vinh, An Hải (phủ Tuy An), Sơn Lạc (huyện Sơn Hòa). Như vậy, nhóm các con dấu có đề cập đến các địa danh này thì chắc chắn được đúc từ năm 1899 trở về sau. Các con dấu khác không đề cập đến các địa danh đó nhưng qua so sánh cho thấy có những điểm chung về đặc điểm, kích thước, kỹ thuật chế tạo và cách bố trí nội dung ở mặt dấu, nên vẫn có thể xác định là có cùng niên đại.

Trên cơ sở đó, có thể xác định toàn bộ các con dấu trong bộ sưu tập đều được chế tạo vào khoảng thời gian từ năm 1899 về sau, được sử dụng ở các cấp chính quyền địa phương (tổng, thôn) tại tỉnh Phú Yên trong giai đoạn cuối của triều Nguyễn. Sau ngày Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công, bộ máy chính quyền triều Nguyễn không còn tồn tại, những con dấu này cũng không còn giá trị pháp lý.

Ông Nguyễn Hữu An, Giám đốc Bảo tàng tỉnh cho biết: Bộ sưu tập con dấu là cứ liệu mang tính xác thực để tìm hiểu về bộ máy chính quyền địa phương thời Nguyễn giai đoạn từ 1899-1945, với những thiết chế hành chính ở cấp tổng, thôn và cách tổ chức điều hành hoạt động của bộ máy chính quyền ở các cấp này. Mỗi chức vụ có mỗi kiểu con dấu khác nhau về hình thức.

Bộ sưu tập con dấu có giá trị đối với việc nghiên cứu về hệ thống địa danh hành chính ở Phú Yên trước năm 1945. Mặc dù phản ánh chưa đầy đủ, nhưng qua đó giúp nhận diện được nhiều địa danh cổ, nhất là những tên thôn, tên tổng mà hiện nay nhiều địa danh không còn hoặc đã biến đổi cùng với quá trình phát triển.

"Bộ sưu tập con dấu đã đề cập đến 30 địa danh thôn, 7 địa danh tổng, 3 địa danh phủ/huyện. Về địa danh thôn, tập trung nhiều nhất là ở tổng An Vinh phủ Tuy An với 18 tên thôn, tiếp đến là tổng Sơn Lạc huyện Sơn Hòa 4 tên thôn; tổng Hòa Đa phủ Tuy Hòa 3 tên thôn; tổng Hòa Bình phủ Tuy Hòa 2 tên thôn; các tổng An Hải phủ Tuy An, Hòa Lộc và Hòa Mỹ phủ Tuy Hòa mỗi tổng 1 tên thôn”, ông An thông tin thêm.

Chị Nguyễn Thị Lan, khách tham quan Bảo tàng tỉnh chia sẻ: “Khám phá bộ sưu tập con dấu của các cấp chính quyền địa phương Phú Yên thời Nguyễn, tôi như lạc vào hành trình lịch sử - văn hóa đầy hấp dẫn. Những viên con dấu nhỏ bé nằm im lìm trong tủ kính, lại chứa đựng cả một kho tàng lịch sử. Tôi nghĩ, đây không chỉ là hiện vật quý giá về mặt khảo cổ, mà còn là nguồn tư liệu vô cùng quý giá cho công tác nghiên cứu lịch sử Phú Yên”.

THIÊN LÝ