Triển vọng mở rộng Hiệp định Abraham

Hiệp định Abraham được ký kết năm 2020. Ảnh AFP

Hiệp định Abraham được ký kết năm 2020 dưới nhiệm kỳ đầu tiên của ông Trump, là tập hợp các thỏa thuận bình thường hóa quan hệ ngoại giao giữa Israel và bốn quốc gia có phần lớn người Hồi giáo, gồm Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE), Bahrain, Morocco và Sudan.

Mô hình mới cho quan hệ Arab-Israel

Trong bài đăng trên mạng xã hội Truth Social, ông Trump viết: “Giờ đây, khi kho vũ khí hạt nhân Iran đã bị phá hủy phần lớn, điều quan trọng với tôi là tất cả các quốc gia Trung Đông tham gia Hiệp định Abraham. Điều này sẽ bảo đảm hòa bình ở Trung Đông”. Lời kêu gọi này được đưa ra trong bối cảnh chính quyền Mỹ đang thảo luận với Azerbaijan và một số đồng minh Trung Á để mở rộng Hiệp định Abraham, với cuộc gặp dự kiến giữa ông Trump và Thủ tướng Azerbaijan vào ngày 8/8 tại Washington.

Theo Vzglyad, không giống các hiệp định hòa bình trước đó, Hiệp định Abraham không yêu cầu giải quyết xung đột Israel-Palestine, mà tập trung vào hợp tác kinh tế, an ninh và ngoại giao. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là liệu các thỏa thuận này có thể mang lại hòa bình bền vững hay chỉ là công cụ chiến lược để củng cố liên minh chống Iran và mở rộng ảnh hưởng của Mỹ và Israel trong khu vực?

Hiệp định được đặt tên theo nhân vật quan trọng được nhắc đến trong Kinh thánh, là tổ tiên của cả dân tộc Do Thái và dân tộc Arab, đánh dấu sự thay đổi trong cách tiếp cận của các quốc gia Arab đối với Israel. Thay vì công nhận vai trò của Israel đối với hòa bình của Palestine, UAE, Bahrain, Morocco và Sudan đã ưu tiên lợi ích kinh tế và an ninh, thiết lập quan hệ ngoại giao với Israel dưới sự trung gian của Mỹ.

Theo Elham Fakhro, tác giả cuốn sách về Hiệp định Abraham, các thỏa thuận này phản ánh “sự hội tụ chiến lược” giữa các quốc gia vùng Vịnh và Israel, dựa trên mối lo ngại chung về ảnh hưởng ngày càng tăng của Iran và mong muốn tiếp cận công nghệ cũng như sự hỗ trợ của Mỹ.

Kể từ khi thành lập năm 1948, Israel đã đối mặt sự thù địch từ các quốc gia Arab, với các cuộc chiến tranh Arab-Israel và xung đột Israel-Palestine là tâm điểm của bất ổn khu vực. Sáng kiến Hòa bình Arab năm 2002 từng khẳng định việc công nhận Israel phải đi kèm việc thành lập Nhà nước Palestine độc lập. Tuy nhiên, sự kiện “Mùa xuân Arab” năm 2011 đã làm chia rẽ khối Arab, khiến các quốc gia như UAE và Bahrain tập trung vào các vấn đề nội bộ và mối đe dọa từ Iran, thay vì đoàn kết vì Palestine.

Sự hiện diện quân sự của Mỹ tại UAE (căn cứ không quân ở Abu Dhabi) và Bahrain (Hạm đội 5 của Hải quân Mỹ) đã củng cố mối quan hệ đồng minh với Mỹ, và gián tiếp với Israel, trong bối cảnh đối đầu với Iran. Cuộc chiến 12 ngày giữa Israel và Iran vào tháng 6/2025, trong đó Mỹ và Israel tấn công các cơ sở hạt nhân của Iran, càng làm nổi bật vai trò của liên minh này. Theo ông Marc Lynch, Giáo sư tại Trường đại học George Washington (Mỹ), Hiệp định Abraham là “nỗ lực nhằm xây dựng liên minh chống Iran, nhưng việc bỏ qua vấn đề Palestine là một sai lầm chiến lược”. Hiệp định Abraham đã mang lại những lợi ích đáng kể trong các lĩnh vực kinh tế, an ninh và ngoại giao, củng cố vị thế của các bên tham gia.

Về kinh tế, sau khi ký kết, UAE và Israel đã thiết lập quan hệ thương mại mạnh mẽ, với hơn 200.000 du khách Israel đến UAE và cộng đồng Do Thái tại UAE tăng lên khoảng 10.000 người kể từ năm 2020. Các dự án chung như khai thác mỏ khí đốt Leviathan của Israel bởi Công ty ADNOC của UAE được triển khai, dù một số quy trình bị gián đoạn do xung đột ở Dải Gaza. Theo Bộ Ngoại giao Israel, thương mại song phương giữa Israel và UAE đạt 2,5 tỷ USD vào năm 2023.

Về an ninh, Bahrain và Israel đã ký thỏa thuận an ninh đầu tiên trong khuôn khổ Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC) năm 2022, tăng cường phối hợp chống lại các mối đe dọa từ Iran. Các quốc gia tham gia Hiệp định Abraham cũng hỗ trợ viện trợ nhân đạo cho Gaza, tận dụng lòng tin được xây dựng từ các thỏa thuận.

Về ngoại giao và văn hóa, các sự kiện như trận đấu bóng bầu dục giữa Israel và UAE năm 2021, hay phim tài liệu “Finding Abraham” được công chiếu tại LHQ, đã thúc đẩy giao lưu văn hóa và tôn giáo. Theo Đại sứ Canada tại UAE, các thỏa thuận này đã “đặt nền móng cho một tầm nhìn hòa bình dựa trên sự cùng tồn tại”.

Thách thức đối với Hiệp định Abraham

Theo Gazeta, mặc dù đạt được nhiều thành tựu, Hiệp định Abraham cũng đối mặt nhiều thách thức, đặc biệt do việc bỏ qua vấn đề Palestine cũng như căng thẳng giữa phương Tây và Iran. Hiệp định Abraham không đề cập đến xung đột Israel - Palestine là điểm gây tranh cãi. Theo chuyên gia Dana El Kurd từ Mạng lưới chính sách Al-Shabaka, việc UAE và Bahrain bình thường hóa quan hệ với Israel mà không yêu cầu tiến bộ trong vấn đề Palestine là “sự phản bội” đối với Sáng kiến hòa bình Arab. Cuộc tấn công của lực lượng Hamas vào Israel ngày 7/10/2023 được xem là phản ứng trước sự thất vọng của người Palestine khi bị các quốc gia Arab “bỏ rơi”.

Cuộc chiến ở Gaza, với hơn 65.000 người Palestine thiệt mạng tính đến nay, đã làm dấy lên sự phẫn nộ toàn cầu, làm suy yếu triển vọng mở rộng Hiệp định Abraham, đặc biệt với Saudi Arabia - quốc gia yêu cầu một lộ trình cho nhà nước Palestine trước khi bình thường hóa quan hệ với Israel. Theo Foreign Affairs, niềm tin rằng bình thường hóa quan hệ Arab - Israel có thể bỏ qua Palestine là “sai lầm và nguy hiểm”.

Hiệp định Abraham được thiết kế để tạo ra liên minh chống Iran, nhưng nó cũng làm gia tăng căng thẳng với Tehran và các lực lượng ủy nhiệm như Hamas, Hezbollah và Houthi. Sau cuộc chiến 12 ngày giữa Israel và Iran vào tháng 6/2025, mặc dù Tổng thống Trump tuyên bố chương trình hạt nhân của Iran đã bị “phá hủy hoàn toàn”, các nguồn tin tình báo phương Tây cho rằng, thiệt hại chỉ là một phần và Iran vẫn giữ được kho urani gần đạt cấp độ chế tạo vũ khí.

Dù các Chính phủ UAE, Bahrain và Morocco duy trì cam kết với Hiệp định Abraham, công chúng tại các quốc gia này phần lớn phản đối. Một cuộc khảo sát năm 2022 cho thấy 76% người Saudi Arabia có quan điểm tiêu cực về các thỏa thuận. Tại Tunisia, các cuộc biểu tình phản đối Hiệp định Abraham đã diễn ra nhằm bày tỏ sự ủng hộ với Palestine. Sự thiếu đồng thuận từ dư luận đặt ra thách thức lớn cho tính bền vững của các thỏa thuận.

Cơ hội và thách thức trong việc mở rộng hiệp định

Chính quyền Tổng thống Donald Trump đang tích cực thảo luận với Azerbaijan và một số quốc gia Trung Á để mở rộng Hiệp định Abraham. Với Azerbaijan - một đồng minh thân cận của Israel - việc tham gia Hiệp định Abraham chủ yếu mang tính biểu tượng, tập trung vào tăng cường hợp tác thương mại - quân sự. Các cuộc thảo luận giữa Mỹ và Azerbaijan là “nghiêm túc và có cấu trúc”, với khả năng đạt được thỏa thuận trong vài tháng hoặc thậm chí vài tuần. Ngoài ra, các quốc gia Trung Á như Kazakhstan, Uzbekistan và Turkmenistan cũng được xem xét nhưng các thảo luận vẫn ở giai đoạn sơ khai.

Giới chuyên gia nhận định, việc mở rộng Hiệp định tới Azerbaijan và Trung Á có thể mang lại một số lợi ích. Azerbaijan, nằm giữa Nga và Iran, là mắt xích quan trọng trong dòng chảy thương mại giữa Trung Á và phương Tây. Việc tham gia Hiệp định có thể củng cố ảnh hưởng của Mỹ, Israel trong khu vực giàu tài nguyên dầu mỏ và khí đốt. Ngoài ra, Azerbaijan và Israel đã hợp tác trong lĩnh vực công nghệ quân sự và tình báo. Việc tham gia hiệp định có thể mở rộng các mối quan hệ này, đặc biệt trong bối cảnh lo ngại về sự hồi sinh của các nhóm khủng bố như tổ chức tự xưng Nhà nước Hồi giáo (IS).

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất là xung đột Israel-Palestine và sự phản đối từ công chúng Arab. Saudi Arabia, ứng cử viên tiềm năng nhất để mở rộng Hiệp định Abraham, nhiều lần nhấn mạnh sẽ không bình thường hóa quan hệ với Israel nếu không có tiến bộ trong việc thành lập nhà nước Palestine độc lập. Cuộc chiến ở Gaza và các kế hoạch của Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu nhằm tái chiếm Gaza càng làm phức tạp hóa nỗ lực mở rộng.

Hiệp định Abraham đã mở ra chương mới trong quan hệ Arab-Israel, mang lại những lợi ích kinh tế, an ninh và ngoại giao đáng kể cho UAE, Bahrain, Morocco và Sudan. Tuy nhiên, việc bỏ qua xung đột Israel - Palestine và sự đối đầu với Iran làm dấy lên nghi ngờ về tính bền vững của các thỏa thuận này. Lời kêu gọi của Tổng thống Trump, cùng với các cuộc thảo luận với Azerbaijan và Trung Á, cho thấy tham vọng mở rộng Hiệp định Abraham, nhưng triển vọng này vẫn đối mặt nhiều thách thức.

BẠCH DƯƠNG (Biên dịch)