Trò chơi truyền thống độc đáo của người Mông

Con quay - “nhân vật chính” trong trò chơi Tu lu, được làm thủ công từ các loại gỗ cứng, chắc và nặng như gỗ lim, gỗ nghiến... có hình tròn, một đầu nhọn để quay trên mặt đất, đầu còn lại được gọt phẳng, trơn bóng để cầm nắm, đánh bật hoặc xoay mạnh. Người chơi thường chọn gỗ tốt, cắt đoạn vừa tay rồi dùng dao đẽo gọt cẩn thận sao cho quả Tu lu vừa đẹp, vừa cân đối.

Chia sẻ về quá trình làm con quay, anh Vù Seo Chư, thôn Quán Dín Ngài, xã Bản Phố, huyện Bắc Hà cho biết: Thường thì mỗi con quay có thể dùng từ 3 - 4 năm tùy vào chơi nhiều hay ít và chất gỗ. Khi đẽo con quay cũng phải khéo, con quay không chỉ đẹp mà còn phải chắc chắn, cầm chơi mới "đầm tay”.

Ngoài quả quay, dây quay cũng đóng vai trò rất quan trọng trong trò chơi. Dây được bện thủ công từ sợi lanh, loại cây truyền thống của người Mông, với chiều dài từ 2 đến 3 mét. Một đầu dây buộc vào đoạn cành trúc dài khoảng 40 cm, to cỡ ngón tay cái, làm tay cầm để ném quay. Cấu tạo này giúp người chơi dễ dàng kiểm soát lực quay cũng như điều hướng chính xác.

Trò chơi Tu lu tưởng như đơn giản nhưng lại đòi hỏi kỹ năng cao và sự phối hợp nhuần nhuyễn giữa kỹ thuật và khả năng phán đoán.

Trên một bãi đất rộng, bằng phẳng, mỗi đội lần lượt ném con quay trong vòng tròn đã quy định. Sau đó, đội còn lại sẽ ném quay của mình vào mục tiêu là con quay đang quay của đối thủ. Nếu quả Tu lu của người ném trúng vào con quay của đối phương và vẫn tiếp tục quay được trên đất thì được tính điểm.

Luật chơi Tu lu cũng có thể thay đổi tùy vào từng địa phương. Với người Mông ở xã Bản Phố (Bắc Hà), luật thi đấu Tu lu được quy định rõ ràng và mang tính cạnh tranh cao. Người chơi phải trải qua 3 vòng thi, tương ứng với 3 cự ly ném: 4 mét, 8 mét và 12 mét. Càng về sau, cự ly càng xa, mức độ thử thách càng tăng cao. Đặc biệt, vòng ném ở khoảng cách 12 mét được xem là cơ hội để các chàng trai thể hiện sức mạnh và đẳng cấp trong kỹ năng đánh quay.

Anh Vàng Seo Lú, người chơi Tu lu có kinh nghiệm ở thôn Làng Mới, xã Bản Phố chia sẻ: Chơi Tu lu giúp đàn ông rèn luyện sự khéo léo, tinh mắt, đánh chính xác. Ai mà chơi giỏi thì không chỉ được bà con khen ngợi mà còn dễ “lọt vào mắt xanh” của các cô gái nữa!

Không chỉ là sân chơi riêng của các đấng mày râu, Tu lu còn là hoạt động vui chơi cộng đồng mà bất kỳ ai, từ người lớn đến trẻ nhỏ đều có thể tham gia. Ở các bản làng vùng cao, trò chơi Tu lu được tổ chức vào dịp đầu xuân hay trong các lễ hội truyền thống, thu hút người dân và du khách đến tham gia. Tiếng hò reo, tiếng vỗ tay cổ vũ, những trận cười rôm rả của người xem đã tạo nên không khí náo nhiệt, rộn ràng và đầy cảm xúc.

Bên cạnh ý nghĩa giải trí, Tu lu còn là phương tiện kết nối cộng đồng. Trò chơi này tạo cơ hội để người dân các thôn bản giao lưu, học hỏi, tăng thêm tình đoàn kết, nhất là với thế hệ trẻ.

Những em nhỏ khi chứng kiến các anh, các chú đánh Tu lu cũng học theo, tập làm con quay, tập đánh và dần dần yêu thích trò chơi truyền thống này. Với người Mông ở vùng cao, đó còn là một phần ký ức tuổi thơ không thể quên.

Việc giữ gìn và phát huy giá trị truyền thống trò chơi Tu lu là điều đáng quý. Thời gian qua, chính quyền và người dân Bắc Hà duy trì tổ chức thường xuyên các cuộc thi Tu lu trong mỗi dịp tết Nguyên đán, ngày hội văn hóa các dân tộc, lễ hội Cao nguyên trắng Bắc Hà... nhằm bảo tồn và lan tỏa nét đẹp văn hóa truyền thống của đồng bào Mông đến du khách trong nước và quốc tế.

Phạm Thanh Tùng - Lâm Thi - Nguyễn Đình Hiếu