Nguy cơ chiến tranh thương mại: Cơ hội và thách thức đối với doanh nghiệp Việt Nam (Bài 2)

Ảnh minh họa A.I

Liệu những căng thẳng giữa các cường quốc có thể vượt qua ranh giới của những cuộc đối đầu thuế quan, khơi mào một cuộc chiến thương mại toàn diện và làm biến động trật tự kinh tế thế giới? DN Việt đứng trước cơ hội và thách thức nào để thích ứng và phát triển trong năm 2025?

Trong bối cảnh đó, Việt Nam với nền kinh tế có độ mở cao và phụ thuộc lớn vào thương mại quốc tế, đang đứng trước bước ngoặt tận dụng làn sóng dịch chuyển đầu tư để bứt phá hay trở thành mục tiêu tiếp theo của các biện pháp siết chặt thương mại? Doanh nghiệp (DN) Việt Nam đứng trước những cơ hội và thách thức gì? Đâu là “khiên chắn” giúp DN trụ vững trong thương chiến toàn cầu?Ngày 18/2, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố áp thuế 25% lên ô tô nhập khẩu, chất bán dẫn và dược phẩm. Trước đó, ông đã áp thuế 10% lên toàn bộ hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc, cáo buộc Bắc Kinh không ngăn chặn được dòng chảy fentanyl (thường trộn lẫn với heroin hoặc cocaine) vào Mỹ. Đồng thời, tuyên bố áp thuế (bổ sung) 25% với hàng hóa từ Canada và Mexico (đang hoãn áp dụng một tháng).

Đáp lại, Trung Quốc nhanh chóng công bố áp thuế lên khoảng 80 mặt hàng nhập khẩu từ Mỹ, bao gồm khí tự nhiên hóa lỏng (LNG) và than đá với mức thuế 15%; dầu thô, máy móc nông nghiệp và xe tải với mức thuế 10%. Bắc Kinh cũng mở cuộc điều tra chống độc quyền đối với Google và siết chặt kiểm soát xuất khẩu một số vật liệu thô quan trọng. Canada trước khi Mỹ hoãn lệnh áp thuế cũng đã dự kiến trả đũa bằng mức thuế bổ sung 25% lên khoảng 155 tỷ USD hàng hóa từ Mỹ…

Đối đầu thuế quan hay cuộc chiến thương mại, tiền tệ toàn diện?

Nhiều chuyên gia kinh tế nhận định, những nguyên tắc nền tảng của hệ thống thương mại đa phương trong khuôn khổ WTO đang đứng trước thách thức lớn, khi các biện pháp thuế quan do Tổng thống Trump ban hành và các động thái trả đũa từ các quốc gia liên quan liên tục phá vỡ các cam kết thương mại. Những quyết định này không chỉ thiếu cơ sở pháp lý rõ ràng mà còn được thực thi nhưng không cần viện dẫn bất kỳ lý do chính thức nào.

PGS-TS. Đinh Trọng Thịnh - Học viện Tài chính, cho rằng, những cuộc chiến thuế quan này, nếu diễn ra, chắc chắn sẽ gây ra những tác động sâu rộng. Trước tiên, giá cả hàng hóa sẽ leo thang, làm suy giảm sức cạnh tranh của DN, ảnh hưởng đến nguồn cung đầu vào và trực tiếp tác động đến lợi nhuận. Người tiêu dùng tại các quốc gia liên quan cũng chịu áp lực khi chi phí sinh hoạt tăng cao.

Những rào cản thuế quan sẽ làm xáo trộn dòng chảy thương mại toàn cầu, khi hàng hóa bị hạn chế vào một thị trường có thể sẽ tràn sang các khu vực khác. Điều này có thể khiến cung cầu mất cân đối và làm gia tăng các biện pháp bảo hộ mới. Hệ quả sau cùng là tốc độ tăng trưởng kinh tế toàn cầu bị kìm hãm, trật tự kinh tế toàn cầu có thể rơi vào vòng xoáy bất ổn kéo dài.

Theo PGS-TS. Nguyễn Hữu Huân - Đại học Kinh tế TP.HCM, cuộc chiến thương mại lần này vượt xa phạm vi thuế quan thông thường. Nó không còn giới hạn trong xung đột giữa Mỹ và Trung Quốc như giai đoạn 2018 - 2020 mà đã lan rộng trên quy mô toàn cầu. Mỹ không chỉ áp thuế với Trung Quốc mà còn đe dọa đánh thuế cả những quốc gia từng là đồng minh. Điều này cho thấy “cuộc chiến” hiện nay không chỉ là về thương mại mà còn liên quan đến tiền tệ, tài chính và chiến lược chính trị rộng lớn hơn so với các giai đoạn trước.

Cụ thể, PGS-TS. Nguyễn Hữu Huân đánh giá ảnh hưởng của cuộc chiến thương mại mở rộng này đến tiền tệ, tỷ giá và cán cân thanh toán có thể chia thành hai nhóm tác động chính: Từ phía Mỹ, nước này đang đẩy mạnh chính sách bảo hộ đối với những ngành công nghiệp chiến lược, đồng thời gia tăng áp lực kinh tế đối với các đối tác thương mại để thu hút nguồn vốn FDI trở lại Mỹ, giảm sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng toàn cầu. Chính sách này dẫn đến sự dịch chuyển dòng vốn đầu tư, ảnh hưởng đến tỷ giá hối đoái và cán cân thanh toán của nhiều quốc gia. Ở chiều ngược lại, Trung Quốc và các nước thuộc nhóm BRICS đang tìm cách giảm sự phụ thuộc vào đồng USD bằng việc xây dựng hệ thống tài chính riêng, với các cơ chế thanh toán độc lập và thậm chí phát triển một đồng tiền chung để cạnh tranh với đồng bạc xanh. Động thái này không chỉ làm gia tăng căng thẳng địa - chính trị mà còn khiến thị trường tiền tệ toàn cầu trở nên biến động hơn. Nếu các quốc gia trong khối BRICS mở rộng việc sử dụng đồng tiền nội khối thay vì USD trong thương mại và đầu tư thì có thể tác động đến nguồn cung USD trên thị trường quốc tế, làm thay đổi cục diện tỷ giá và dòng chảy vốn.

Liệu “ngư ông” có còn “đắc lợi”?

Việt Nam có mối quan hệ thương mại và đầu tư sâu rộng với cả Trung Quốc và Mỹ. Các chuyên gia kinh tế, tài chính nhận định, dù chỉ là căng thẳng thương mại hay leo thang thành một cuộc chiến thuế quan toàn diện, những biến động này chắc chắn sẽ gây ảnh hưởng trực tiếp đến nền kinh tế Việt Nam.

Theo TS. Võ Trí Thành - Viện trưởng Viện Nghiên cứu chiến lược Thương hiệu và Cạnh tranh, hàng hóa Việt Nam xuất sang Mỹ chiếm gần 30% tổng kim ngạch năm 2024, với thặng dư thương mại 104,6 tỷ USD, nếu Mỹ mở rộng thuế quan đối với Việt Nam, nền kinh tế Việt Nam có thể bị ảnh hưởng đáng kể thông qua cán cân thương mại, tỷ giá hối đoái, chuỗi cung ứng và đầu tư trực tiếp nước ngoài. Cụ thể, DN xuất khẩu trực tiếp vào Mỹ sẽ bị ảnh hưởng nhiều nhất giữa thương chiến, đặc biệt là trong lĩnh vực thủy sản, công nghệ cao và các ngành bị áp thuế cao như thép, nhôm, dệt may, dược phẩm…

“Trong nhiệm kỳ đầu của Trump, Việt Nam hưởng lợi đáng kể từ cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung khi nhiều nhà sản xuất chuyển nhà máy sang Việt Nam để tránh thuế quan Mỹ. Điều này giúp Việt Nam đạt thặng dư thương mại lớn thứ ba với Mỹ, sau Trung Quốc và Mexico. Tuy nhiên, trong nhiệm kỳ thứ hai của Trump, nếu xảy ra thương chiến, Việt Nam có thể không còn được “đắc lợi” tương tự, và dòng vốn FDI có thể chững lại vào đầu năm 2025 cho đến khi các nhà đầu tư hiểu rõ hơn về chính sách của Trump đối với Việt Nam” - TS. Võ Trí Thành dự báo.

Ở thị trường tài chính, tiền tệ, ông Nguyễn Hữu Huân nhận định, việc Mỹ áp thuế lên Trung Quốc có thể làm gia tăng lạm phát, buộc FED duy trì chính sách tiền tệ thắt chặt. Điều này có tác động trực tiếp đến dòng vốn toàn cầu, khi nhà đầu tư ưu tiên giữ USD thay vì rót vốn vào các thị trường mới nổi. Đối với Việt Nam, áp lực tỷ giá có thể gia tăng nếu USD mạnh lên, làm tăng chi phí nhập khẩu nguyên liệu đầu vào và nghĩa vụ trả nợ bằng ngoại tệ của DN. Trong khi đó, nếu chính sách tiền tệ trong nước vẫn theo hướng nới lỏng để hỗ trợ tăng trưởng, chênh lệch lãi suất giữa VND và USD có thể khiến dòng vốn chảy ra, làm gia tăng áp lực lên cán cân thanh toán.

Bên cạnh những thách thức, các chuyên gia đánh giá rằng hiện hữu rất nhiều cơ hội cho DN Việt. Theo PGS-TS. Đinh Trọng Thịnh, nếu Mỹ áp thuế cao đối với một số mặt hàng từ một số quốc gia khác, hàng hóa cùng loại của Việt Nam có thể trở nên hấp dẫn hơn trên thị trường Mỹ. Tuy nhiên, những lợi ích này chỉ mang tính cục bộ và tạm thời, bởi về lâu dài, một nền kinh tế suy yếu do căng thẳng thương mại sẽ khiến nhu cầu tiêu dùng toàn cầu giảm sút.

Nếu chiến tranh thương mại mở ra cũng là cơ hội đối với DN Việt khi chuỗi cung ứng toàn cầu dịch chuyển, giúp Việt Nam thu hút vốn FDI và phát triển công nghiệp hỗ trợ. DN Việt có thể tận dụng lợi thế này để nâng cao năng lực sản xuất, tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Bên cạnh đó, căng thẳng thương mại cũng tạo điều kiện cho hàng hóa Việt Nam gia tăng xuất khẩu, đặc biệt trong ngành dệt may, da giày, đồ gỗ và nông sản. Đồng thời, DN Việt có cơ hội mở rộng sang các thị trường mới thông qua các FTA. Dài hơi hơn, việc đẩy mạnh ứng dụng công nghệ và chuyển đổi số cũng giúp nâng cao năng lực cạnh tranh trong bối cảnh thương mại toàn cầu biến động.

PGS-TS. Đinh Trọng Thịnh - Giảng viên Học viện Tài chính khẳng định: “Nhìn chung, chiến tranh thương mại là một vấn đề hai mặt. Nếu tận dụng tốt các cơ hội từ sự thay đổi của thị trường, DN Việt có thể hưởng lợi, nhưng nếu không thích ứng kịp, nguy cơ bị loại khỏi cuộc chơi thương mại toàn cầu là rất lớn”.

Vượt thương chiến: FTA có là “tấm khiên”?

Giảm phụ thuộc vào một vài thị trường trở thành yêu cầu cấp bách để giảm thiểu tác động từ những biến động đột ngột của thị trường thế giới. Việt Nam đã ký kết nhiều FTA, mở ra cơ hội tiếp cận các thị trường lớn với mức thuế suất ưu đãi và điều kiện kinh doanh thuận lợi.

TS. Võ Trí Thành cho rằng, những hiệp định FTA không chỉ giúp DN Việt gia tăng xuất khẩu mà còn tạo lợi thế cạnh tranh trước các đối thủ từ những quốc gia chưa có FTA với các thị trường tiềm năng. FTA thậm chí có thể trở thành yếu tố quyết định trong việc giành được đơn hàng xuất khẩu, đặc biệt trong bối cảnh các nền kinh tế lớn áp dụng biện pháp bảo hộ thương mại.

Tuy nhiên, theo LS. Phạm Ngọc Hưng - Phó chủ tịch Trung tâm Trọng tài Thương mại TP.HCM, việc khai thác hiệu quả “tấm khiên” FTA không chỉ phụ thuộc vào những điều khoản ưu đãi mà quan trọng hơn là khả năng đáp ứng điều kiện của từng DN.

LS. Hưng viện dẫn, trong khối ASEAN, một số mặt hàng được miễn thuế nhập khẩu, nhưng để được hưởng ưu đãi này, hàng hóa phải đảm bảo ít nhất 40% xuất xứ nội khối. Điều đó có nghĩa DN Việt Nam không thể chỉ nhập hàng từ Trung Quốc rồi “dán nhãn” xuất xứ Việt Nam để xuất khẩu. Nếu không tuân thủ quy tắc, DN không chỉ mất lợi thế thuế quan mà còn có nguy cơ bị điều tra phòng vệ thương mại.

PGS-TS. Đinh Trọng Thịnh cũng viện dẫn bài học từ ngành thép đã cho thấy những rủi ro khi bị áp thuế cao, có thời điểm lên đến 456,2% (năm 2019) nếu không chứng minh rõ nguồn gốc. Điều này cho thấy sự cần thiết của việc nắm vững điều kiện của từng FTA, xây dựng chiến lược xuất khẩu bền vững, kiểm soát chặt chẽ xuất xứ, tránh tình trạng “rửa” nguồn gốc hàng hóa.

Nhiều chuyên gia kinh tế dự báo, năm 2025, một số quốc gia sẽ có xu hướng đàm phán song phương thay vì đa phương để linh hoạt hơn trong việc bảo vệ lợi ích riêng. Mỹ là một ví dụ điển hình khi nhiều lần rút khỏi hoặc tái đàm phán các hiệp định thương mại để phù hợp với chiến lược kinh tế của mình. Do đó, Việt Nam không thể chỉ trông chờ vào các FTA mà cần có chiến lược chủ động, xác định rõ đâu là thị trường trọng điểm, đâu là nhóm sản phẩm có thể tận dụng tốt ưu đãi thương mại.

CON ĐƯỜNG ĐỂ DOANH NGHIỆP VIỆT “VƯỢT BÃO” THƯƠNG CHIẾN

TS. Võ Trí Thành: “Tăng cường nội lực, cải thiện khả năng thích ứng”

DN Việt cần chủ động nâng cao năng suất, đầu tư vào khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo để duy trì sức cạnh tranh. Việc tận dụng chuyển đổi số, phát triển sản phẩm có chất lượng cao hơn và mở rộng chuỗi cung ứng nội địa sẽ giúp giảm thiểu tác động từ những biến động của nền kinh tế thế giới; đồng thời, trong một thế giới đầy biến động, khả năng thích ứng nhanh chính là lợi thế cạnh tranh quan trọng nhất.

PGS-TS. Đinh Trọng Thịnh: “Doanh nghiệp phải nâng cao năng lực cạnh tranh”

DN nào lơ là việc nâng cao năng lực cạnh tranh đều đồng nghĩa với việc tự chọn “án tử”. Đặc biệt, khi nguy cơ thương chiến gia tăng, DN càng phải cắt giảm chi phí, tái cấu trúc sản xuất và tối ưu hóa mô hình kinh doanh để duy trì lợi thế. Thay vì tư duy ngắn hạn trong sản xuất, kinh doanh, chủ DN cần có chiến lược dài hơi nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững.

LS. Phạm Ngọc Hưng: “Nâng cao chất lượng sản phẩm”

Xác định chiến lược bài bản, lựa chọn sản phẩm có lợi thế, chủ động nâng cao chất lượng sản phẩm là yếu tố sống còn giúp DN duy trì lợi thế cạnh tranh. Khi tiêu chuẩn nhập khẩu ngày càng khắt khe, chỉ những sản phẩm đạt tiêu chuẩn quốc tế mới tiếp cận được thị trường lớn và hưởng ưu đãi từ các FTA. Đồng thời, sản phẩm có chất lượng tốt giúp DN xây dựng uy tín, tạo giá trị bền vững và tránh rủi ro bị thay thế khi thị trường biến động.

PGS-TS. Nguyễn Hữu Huân: “Chủ động phòng ngừa rủi ro tỷ giá”

Một trong những giải pháp hiệu quả là sử dụng hợp đồng kỳ hạn nhằm bảo vệ doanh thu và lợi nhuận trước những biến động khó lường của tỷ giá. Bên cạnh đó, DN xuất khẩu cần chủ động dự báo tình hình kinh tế, bởi thương chiến không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến giao thương mà còn tác động đến toàn bộ nền kinh tế toàn cầu. Khi nhu cầu tiêu dùng trên thế giới sụt giảm, nếu không có sự chuẩn bị từ trước, DN có thể đối mặt với tình trạng tồn kho lớn, sản xuất dư thừa và khó khăn trong việc duy trì hoạt động

Bài 1: Những diễn biến kinh tế, chính trị toàn cầu đáng chú ý trong năm 2025

Hưng Khánh