Trường Lưu - ngôi làng cổ có 3 di sản thế giới

Làng khoa bảng, làng văn hóa

Một làng quê không lớn, chỉ khoảng 412 ha diện tích tự nhiên với 5 thôn, 574 hộ, 1.664 nhân khẩu, trải qua bao thăng trầm của lịch sử, làng Trường Lưu vẫn giữ được một hệ thống di tích lịch sử văn hóa đa dạng cùng những cảnh đẹp lừng lẫy một thời như chùa chiền, miếu mạo, cây cao bóng cả, vườn hoa, hồ sen, giếng cổ trong, mát 4 mùa.

Từ thế kỷ XVII, sau khi về hưu tại quê nhà, Thám hoa Nguyễn Huy Oánh (1713 - 1789) là người dụng công, hô hào dân làng xây dựng nên sự hiếm có trên một vùng quê, làng có 8 cảnh đẹp: Quan thị triêu hà/Phượng sơn tịnh chiếu/Hân tự hiểu chung/Nghĩa thương văn thác/Cổ miếu âm dung/Liên trì nguyệt sắc/Thạc tính tuyền hương/Nguyễn trang hoa mỵ. (Dịch nghĩa là: Ráng sớm trước chợ quan. Nắng chiều trên núi Phượng. Chuông gọi sáng Chùa Hân. Tiếng mõ chiều kho nghĩa. Bóng rợp che cổ miếu. Ánh trăng dưới hồ sen. Hương thơm nước giếng Thạc).

Đoàn công tác UNESCO đến thăm và tìm hiểu về Làng cổ Trường Lưu. Ảnh: TL

Không phải tự bây giờ mà hàng 500 - 600 năm về trước, Trường Lưu đã được coi là một trong những cái nôi của hát Ví Giặm Nghệ Tĩnh (năm 2014, thể loại này đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại). Từ ngôi làng bé nhỏ này đã sản sinh cho đất nước nhiều bậc tài danh mà tên tuổi của họ đã vượt ra ngoài vi phạm một nước. Khách tham quan đều rủ nhau đến xem tấm bia đá được đặt trang trọng trong đình làng, khắc tên 30 người con của làng đỗ Tiến sĩ ở thế kỷ 17, 18, 19 cùng rất nhiều Hương cống, Cử nhân của các dòng họ Nguyễn Xuân, Trần Huy, họ Hoàng, họ Nguyễn Huy. Hàng chục năm nay, tiếp nối mạch truyền thống làng khoa bảng của các bậc tiền nhân, Trường Lưu có rất nhiều người trở thành giáo sư, tiến sĩ, tướng lĩnh có tên tuổi.

Theo Giáo sư - Viện sĩ Nguyễn Huy Mỹ (duệ tôn đời thứ 7 của Thám Hoa Nguyễn Huy Oánh) với trí tuệ, tài năng trác tuyệt, sự cống hiến suốt đời cho nền văn hóa dân tộc, các danh nhân dòng họ Nguyễn Huy như Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Huy Hổ đã góp phần to lớn đưa làng Trường Lưu trở thành ngôi làng cổ đặc biệt, giàu di sản văn hóa bậc nhất Việt Nam. Thám hoa Nguyễn Huy Oánh là người khai sinh ra Thư viện Phúc Giang và Trường học Phúc Giang. Có người ví rằng, trong một giai đoạn lịch sử thời quân chủ, Trường học Phúc Giang chỉ đứng sau Quốc Tử Giám ở Kinh kỳ. Bởi thời kỳ đó, thư viện Phúc Giang là xưởng in lớn, đã sản xuất trên 2000 mộc bản in sách, xuất bản mỗi năm trên 400 cuốn sách chữ Hán và chữ Nôm phục vụ cho việc dạy học. Hiện còn 391 mộc bản của thư viện này được lưu giữ tại làng Trường Lưu và Bảo tàng Hà Tĩnh.

Hoàng Hoa sứ trình đồ và Mộc Bản Trường Lưu là 2 trong 3 Di sản tư liệu của Chương trình Ký ức thế giới khu vực Châu Á. Ảnh: TL

Hôm đến thăm làng, ông Nguyễn Huy Thiện, hậu duệ, trông coi nhà thờ Thám hoa Nguyễn Huy Oánh và danh nhân Nguyễn Huy Tự cho biết thêm: Các bộ sách dạy học mà Thư viện Phúc Giang xuất bản đều do cụ Nguyễn Huy Oánh và các danh nhân họ Nguyễn Huy biên soạn. Nổi bật trong đó có 3 bộ sách giáo khoa kinh điển của nho giáo như Tính lý, Ngũ kinh (Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ, Kinh Dịch, Kinh Xuân Thu). Hàng trăm cuốn, đều do các học giả dòng họ Nguyễn Du biên soạn, rút gọn lại thành 9 cuốn.

Con trai Thám hoa Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Tự (1743 - 1790) là người văn võ song toàn. Ông lấy vợ là con gái Tiến sĩ Nguyễn Khản, anh trai Đại thi hào Nguyễn Du. Nguyễn Huy Tự là người có công lớn trong việc đưa Thư viện Phúc Giang trở nên nổi tiếng và trở thành trung tâm văn hóa, giáo dục lớn của đất nước. Truyện “Hoa Tiên” là truyện thơ nổi tiếng, với nhiều giá trị được học giả nhiều đời sau, trong đó có Cao Bá Quát đánh giá rất cao.

Nhà thờ Thám hoa Nguyễn Huy Oánh và Danh nhân Nguyễn Huy Tự tại Làng Trường Lưu là Di tích lịch sử cấp Quốc gia.

Danh nhân Nguyễn Huy Hổ (1783 - 1841) là một trong những người con trai xuất sắc của Nguyễn Huy Tự - cháu gọi Đại thi hào Nguyễn Du bằng chú. Vợ ông là bà Lê Thị Hân, cháu gái vua Lê Hiển Tông. Tuy không tham gia quan trường, nhưng ông được đánh giá là người có tài năng xuất chúng, giỏi nghề thuốc và thông thạo về thiên văn, địa lý. Vì vậy, tiếng lành đồn xa, năm 1823, ông được vua Minh Mạng triệu vào Kinh đô Huế phong làm ngự y, kiêm Linh Đài Lang ở Khâm Thiên Giám. Tác phẩm văn học “Mai Đình mộng ký” (chép lại giấc mộng ở đình Mai) của ông để lại cho hậu thế vô cùng nổi tiếng.

Làng có 3 di sản văn hóa thế giới

Theo Tiến sĩ Võ Hồng Hải, nước ta hiện có nhiều làng cổ nổi tiếng như Đường Lâm, Phước Tích, nhưng chưa có nơi nào như Trường Lưu có đến 3 di sản văn hóa được UNESCO vinh danh và nếu nói chính xác hơn thì thêm cả di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại - Ví Giặm Nghệ Tĩnh - vì Trường Lưu cũng chính là một trong những cái nôi nổi tiếng của hát ví Phường vải.

Tái hiện không gian diễn xướng hát Ví phường vải ở làng Trường Lưu xưa tại chương trình nghệ thuật đón nhận Di sản thế giới. Ảnh: TL

Có thể nói rằng, đến nay trên thế giới chưa có ngôi làng nào được chương trình ký ức thế giới thuộc UNESCO ghi danh đến 3 di sản tư liệu như làng Trường Lưu. Đó là “Mộc bản Trường học Phúc Giang” (được công nhận vào 2016). Mộc bản có hơn 2.000 bản gỗ Thị được khắc chữ Hán và Nôm ngược để in sách phục vụ việc giáo dục, khoa cử, chọn nhân tài cho quốc gia cuối thời Hậu Lê. “Hoàng Hoa sứ trình đồ” (Hành trình đi sứ Trung Hoa) là tập bản đồ ghi chép với nhiều hình ảnh, thông tin phong phú, quý giá về hành trình đi sứ của sứ thần Đại Việt thế kỷ 18 được Thám hoa Nguyễn Huy Oánh, soạn thảo (được công nhận vào năm 2018).

Thứ trưởng Bộ VH-TT&DL Hoàng Đạo Cương trao bằng chứng nhận Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu là di sản tư liệu Chương trình ký ức thế giới khu vực.

“Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu” là bộ sưu tập viết bằng chữ Hán và chữ Nôm gồm 48 tư liệu của 3 dòng họ (Nguyễn Huy, Trần Văn và họ Hoàng) làng Trường Lưu. Trong đó 26 tư liệu là các sắc phong thời kỳ nhà Lê và nhà Nguyễn (1689 - 1943), 19 văn bản hành chính do chính quyền địa phương gửi cho người dân thuộc xã Trường Lưu (1803 - 1943) thời nhà Nguyễn và 3 bức trướng khổ lớn tặng cho các cá nhân nhân dịp đỗ đạt, mừng thọ. Mỗi tư liệu là một tác phẩm nghệ thuật vô cùng độc đáo. Đặc biệt, Trường Lưu còn có 5 di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia và 8 di tích cấp tỉnh.

Đến Trường Lưu ngoạn cảnh, xem, đọc các di sản, di tích, văn bia…mới thấm thía câu nói: “Đất linh sinh nhân kiệt, nhân kiệt dệt đất linh” của người xưa.

Khắc Hiển