Từ 'đất vàng' đến 'đất thiêng': lựa chọn của lòng tự trọng đô thị

1. Bến Nhà Rồng không chỉ là một địa danh, mà là một biểu tượng được kết tinh từ gió sông, nắng cảng và dấu chân lịch sử. Công trình được người Pháp khởi dựng từ tháng 4 năm 1863, hoàn thành năm 1864, ban đầu là trụ sở hãng vận tải Messageries Maritimes-biểu tượng cho quyền lực kinh tế của thời thuộc địa. Kiến trúc mang dáng dấp Đông Dương, kết hợp tinh thần phương Tây với hồn Việt trong chi tiết “lưỡng long chầu nguyệt” uốn lượn trên mái nhà-như lời phản kháng thầm lặng của người bản xứ dưới lớp ngói Pháp.

Từ bến cảng ấy, ngày 5 tháng 6 năm 1911, người thanh niên Nguyễn Tất Thành bước lên tàu Amiral Latouche-Tréville, rời Tổ quốc để tìm đường cứu nước. Hơn ba mươi năm sau, con đường ấy đưa dân tộc về với độc lập, và bến cảng thuộc địa ngày nào hóa thành một trong những nơi khởi đầu của lịch sử hiện đại Việt Nam. Sau năm 1955, công trình trở thành trụ sở Cảng Sài Gòn; đến 1994, được chuyển đổi thành Bảo tàng Hồ Chí Minh, chi nhánh TP Hồ Chí Minh. Mỗi năm, hàng triệu người đến đây không chỉ để tham quan, mà để đứng lặng một chút bên bờ sông, nhìn lại chặng đường cha ông đi qua.

Giờ đây, khi Thành ủy TP Hồ Chí Minh quyết định dừng việc phát triển nhà ở tại khu vực này để mở rộng không gian văn hóa Hồ Chí Minh và công viên công cộng, đó không phải là một động tác kỹ thuật hành chính, mà là cách thành phố giữ lại phần linh hồn của mình.

2. Mọi đô thị trưởng thành đều có một “trục kể chuyện”. Với Sài Gòn -TP Hồ Chí Minh, trục ấy là sông Sài Gòn, nơi thương cảng từng phồn thịnh, nơi phương Đông gặp phương Tây, nơi quá khứ chưa bao giờ ngủ yên. Từ cuối thế kỷ XIX, Bến Nhà Rồng giữ vai trò cửa ngõ giao thương quốc tế; đến đầu thế kỷ XXI, khi các cảng nội đô di dời về Cát Lái, Hiệp Phước, Cái Mép-Thị Vải, khu vực này “nhả đất” cho một sứ mệnh mới: di sản, văn hóa và không gian xanh. Nếu nhìn bằng con mắt kinh tế, đây là vùng “đất vàng”.

Nhưng với tầm nhìn chính trị -văn hóa, đó là vùng “đất thiêng”. Bởi mỗi tấc đất ven sông ở đây đều thấm dấu chân người lao động, người chiến sĩ, người ra đi và người trở về. Không ai có thể đo ký ức bằng mét vuông, càng không thể định giá tinh thần bằng đồng tiền. Giữ Bến Nhà Rồng cho văn hóa, vì thế, không chỉ là bảo tồn di tích, mà là giữ lại trục kể chuyện của thành phố, để thế hệ sau còn biết mình từ đâu đến.

Từ góc nhìn địa chính trị, Bến Nhà Rồng nằm trên ngã ba sông Sài Gòn, trông ra Thủ Thiêm và Khánh Hội - trung tâm giao thương từ thời thuộc địa đến nay. Thời Pháp, đây là bàn đạp chiến lược mở rộng kiểm soát Đông Dương, là cửa ngõ ra biển, là “trái tim logistics” của xứ Nam Kỳ. Sau khi đất nước thống nhất, vai trò quân sự - thương mại ấy được thay thế bằng chức năng văn hóa - chính trị: nơi ghi dấu khởi hành của hành trình cách mạng, nơi khẳng định bản sắc Việt Nam trong thời đại mới.

Hiện nay, khu vực này nằm trên “trục tăng trưởng mới” của TP Hồ Chí Minh, kết nối trực tiếp hệ thống giao thông thủy, cầu Thủ Thiêm 4 và mạng lưới cảng tàu khách quốc tế đang xây dựng. Quyết định dừng dự án nhà ở tại đây chính là cách thành phố tránh xung đột giữa phát triển và bảo tồn, giữ cho không gian ven sông vừa là vùng cảnh quan, vừa là vành đai sinh thái, vừa là “tuyến phòng thủ mềm” cho trung tâm kinh tế-chính trị của miền Nam. Một đô thị hiện đại phải có chỗ cho ký ức. Nếu chỉ nhìn thấy lợi nhuận, ta sẽ đánh mất phương hướng; nhưng nếu giữ được bến nước này, thành phố sẽ có một “mỏ vàng văn hóa” còn quý hơn bất kỳ khối bê tông nào.

3. Một con số đáng suy nghĩ: diện tích công viên cây xanh công cộng của TP Hồ Chí Minh hiện chỉ khoảng 0,55 mét vuông trên đầu người-thấp nhất trong các đô thị lớn của cả nước. Trong khi đó, giai đoạn 2021-2024, thành phố đã tạo thêm hơn 53 héc-ta mảng xanh công cộng, đạt 540% chỉ tiêu. Con số ấy cho thấy nỗ lực bù đắp cho những năm tháng phát triển “thiếu hơi thở”. Nhưng mảng xanh không chỉ cần nhiều, mà cần đúng chỗ-nơi người dân có thể chạm tay vào, đi bộ tới, hít thở cùng.

Giữ Bến Nhà Rồng làm công viên và không gian văn hóa là cách bổ sung “phổi xanh” ngay trung tâm, nơi mỗi mét vuông đất đều đáng giá. Hơn nữa, đây cũng là hành lang thông gió, thoát nước, cứu hộ-những hạ tầng mềm mà đô thị đang thiếu. Con đường Nguyễn Tất Thành vốn đã quá tải, mỗi năm hàng trăm lần ùn ứ; nếu tiếp tục xây cao ốc, thành phố sẽ tự bóp nghẹt mạch máu mình. Giữ khoảng trống này chính là giữ lối thở cho tương lai.

Hai thập niên qua, TP Hồ Chí Minh đã kiên trì theo đuổi một triết lý quy hoạch cân bằng giữa phát triển và gìn giữ. Giai đoạn 2005 - 2010, thành phố tu sửa khu di tích, nâng cấp Bảo tàng Hồ Chí Minh chi nhánh, lồng ghép bảo tồn vào quy hoạch Quận 4. Từ 2011–2015, nhân kỷ niệm 100 năm ngày Bác Hồ ra đi, hành lang sông Sài Gòn được đề xuất thành trục du lịch thủy - văn hóa cách mạng.

Từ 2016-2020, dự án nâng cấp cảng Nhà Rồng - Khánh Hội thành bến tàu khách quốc tế được đưa vào Quy hoạch bến thủy nội địa. Và từ 2021–2025, chính quyền xác định rõ: dừng phát triển nhà ở thương mại, ưu tiên không gian văn hóa và công viên dọc sông; đồng thời triển khai dự án cảng tàu khách quốc tế trị giá 624 tỷ đồng ( giai đoạn 2025–2027), cùng cầu Thủ Thiêm 4, tạo trục giao thông mới nối hai bờ. Chuỗi quy hoạch ấy phản ánh một triết lý đô thị hiện đại: phát triển kinh tế nhưng không đánh đổi di sản. Bến Nhà Rồng hôm nay không còn là “cảng công nghiệp” mà là “di sản sống” - nơi quá khứ và hiện tại có thể cùng tồn tại, nơi phát triển và ký ức cùng chung nhịp.

Bí thư Thành ủy Trần Lưu Quang.

4. Trong phát biểu tại hội nghị văn học-nghệ thuật TP Hồ Chí Minh ngày 18/10, Bí thư Thành ủy Trần Lưu Quang nói ngắn gọn: “Trước đây, TP Hồ Chí Minh đã giao khu vực không gian văn hóa Hồ Chí Minh ở Bến Nhà Rồng cho nhà đầu tư làm dự án nhà ở; tuy nhiên, chủ trương hiện nay là dừng việc này”.

Câu nói ấy giản dị, nhưng chứa đựng tầm nhìn xa: dám dừng ở chỗ đáng dừng, dám giữ ở nơi phải giữ. Đó là bản lĩnh của người lãnh đạo hiểu rằng phát triển không chỉ là xây thêm, mà còn là biết ngừng lại đúng lúc để đi xa hơn. Giữa một thời đại mà đô thị bị thôi thúc bởi chỉ tiêu tăng trưởng, hành động “dừng lại” ở Bến Nhà Rồng là biểu hiện của tầm nhìn chiến lược và sự tôn trọng lịch sử. Nó cũng là thông điệp gửi đến những thế hệ lãnh đạo sau này: đừng để thành phố lớn lên mà không còn bóng cây, đừng để hiện đại hóa trở thành đồng nghĩa với lãng quên.

Trong tầm nhìn phát triển quốc gia đến năm 2045, TP Hồ Chí Minh hướng tới trở thành trung tâm kinh tế-văn hóa của Đông Nam Á. Nhưng để đi tới đó, thành phố cần những khoảng lặng, những nơi lưu giữ tâm hồn. Mỗi di tích được bảo tồn, mỗi công viên được mở rộng là một “kho dự trữ ký ức” cho tương lai. Bến Nhà Rồng-nơi một người từng ra đi để cả dân tộc trở về - xứng đáng là điểm khởi hành của hành trình hiện đại hóa mang bản sắc Việt.

Giữ lại Bến Nhà Rồng không chỉ là giữ một di tích, mà là giữ cho thành phố một đường chân trời để ngẩng nhìn, một bến nước để nhớ, một khoảng không để thế hệ sau còn nghe được tiếng còi tàu năm 1911 vang vọng qua từng lớp sóng. Trong dòng chảy của lịch sử, đôi khi một quyết định “dừng lại” lại chính là khởi đầu cho một hành trình lớn hơn-hành trình kiến tạo bản sắc của một đô thị biết tôn trọng quá khứ và tin tưởng vào tương lai.

Dương Bình Nguyên