Từ 'mỏ vàng' phế phụ phẩm đến công nghiệp biochar tỉ đô

Mỏ vàng đang bị bỏ quên

Người dân đốt rơm rạ sau thu hoạch. Ảnh: TTXVN

Theo Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vậy, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Việt Nam mỗi năm thải ra gần 160 triệu tấn phế phụ phẩm nông nghiệp, gồm 90 triệu tấn phụ phẩm trồng trọt mà điển hình là rơm rạ, hơn 60 triệu tấn phân gia súc, gia cầm. Riêng rơm lúa lên đến 42,8 triệu tấn, thân cây bắp 10 triệu tấn, vỏ trấu sau xay xát gạo là 9 triệu tấn, vỏ sắn và cà phê lần lượt 3,1 và 2,5 triệu tấn. Thế nhưng chỉ 30-52% phế phẩm được thu gom tái sử dụng; phần lớn bị đốt bỏ hoặc vùi lấp.

Hệ lụy là thiệt hại kép cho cộng đồng. Một mặt, lãng phí nguyên liệu trị giá ước tính 4-5 tỉ đô la mỗi năm, trong khi giá trị tận dụng hiện nay chỉ khoảng 275 triệu đô la. Mặt khác, khói bụi và khí mê tan từ đốt đồng và vùi lấp rơm rạ, vỏ trấu… làm ô nhiễm không khí, tăng phát thải khí nhà kính, làm thoái hóa đất và ngày càng làm cho nông dân phụ thuộc hơn vào phân bón hóa học.

Sự phân tán và nhỏ lẻ của nguồn nguyên liệu cũng khiến nhiều dự án “chết yểu” vì không đảm bảo đầu vào. Trường hợp nhà máy điện từ vỏ trấu ở ĐBSCL ra đời 1 thời gian phải ngừng hoạt động là minh chứng rõ rệt.

“Vàng đen” của nông nghiệp

Làm than sinh học (biochar) từ vỏ quả ca cao. Nguồn: Báo Nhân Dân

Biochar (than sinh học) là sản phẩm giàu carbon, được tạo ra từ quá trình nhiệt phân yếm khí rơm rạ, vỏ trấu, gỗ, mùn cưa, bã mía… Nhờ cấu trúc xốp tổ ong, biochar giữ nước, giữ dinh dưỡng đạm, lân, kali… tạo môi trường lý tưởng cho vi sinh vật có lợi.

Khác với đốt thông thường, carbon trong biochar tồn tại bền vững hàng trăm năm trong đất, vừa cô lập carbon dioxide (CO₂), mê tan (CH₄) vừa giảm phát thải nitơ oxit (N₂O) – ba loại khí nhà kính chủ chốt. N₂O là một khí nhà kính rất mạnh, có tiềm năng làm nóng lên toàn cầu cao gấp 273 lần CO₂ trong chu kỳ 100 năm, phát thải chủ yếu từ nông nghiệp (bón phân đạm, phân hữu cơ), quá trình đốt sinh khối như rơm rạ, và một phần từ công nghiệp.

Theo Trung tâm Nghiên cứu và Tư vấn nông nghiệp nhiệt đới, bón biochar cho cây trồng có thể giảm 50% lượng phân bón hóa học, tăng năng suất cây trồng 6-17%. Riêng thử nghiệm ở Việt Nam ghi nhận năng suất lúa tăng 1,2-7,8 tạ/ha khi bón biochar từ rơm rạ và trấu. Tiến sĩ Nguyễn Đăng Nghĩa, chuyên gia về phân bón của Việt Nam gọi biochar có màu đen là "vàng đen" của cây trồng, của nông nghiệp.

Giá trị của biochar không chỉ ở nông nghiệp. Sản phẩm này có thể hấp phụ kim loại nặng, thuốc trừ sâu, xử lý nước thải công nghiệp, làm chất đệm chăn nuôi. Than vỏ sắn từ Trường Đại học Công nghiệp TPHCM đã chứng minh hiệu quả xử lý nước thải dệt nhuộm. Đó là lý do biochar được gọi là “vàng đen” của nông nghiệp tuần hoàn.

Biochar còn mở ra dòng doanh thu kép: bán sản phẩm vật chất và tín chỉ carbon. Trong bối cảnh thị trường tín chỉ carbon toàn cầu đang tăng tốc, đây là lợi thế cạnh tranh lớn. Công ty Bamboo King Vina ở xã Linh Sơn, Thanh Hóa đang biến phế phụ phẩm từ cây tre thành than sinh học biochar, tạo hướng đi mới để xử lý chất thải lâm nghiệp, phát triển nông nghiệp bền vững và khai thác thị trường tín chỉ carbon. Dự án được đăng ký theo tiêu chuẩn chứng nhận carbon VCS (Verified Carbon Standard) của tổ chức Verra của Mỹ, mã số 5108, với chu kỳ tín chỉ từ tháng 6-2024 đến tháng 5-2031. Công suất thiết kế của công ty hiện đạt 47.520 tấn biochar/năm.

Bệ phóng chính sách

Ông Đỗ Quốc Thái, Chủ tịch HĐQT Bamboo King Vina, từ kinh nghiệm của mình cho rằng Việt Nam có thể sản xuất 1 triệu tấn biochar/năm, loại bỏ 2 triệu tấn CO₂ và cải tạo 500.000 ha đất canh tác vài năm tới và đến 2030, sản lượng tăng lên 2 triệu tấn biochar/năm, 4 triệu tấn CO₂ loại bỏ (carbon removal), 1 triệu ha đất có bón biochar thường xuyên, hình thành trong thị trường carbon nội địa.

Dự án của Bamboo King Vina đăng ký theo tiêu chuẩn chứng nhận carbon VCS (Verified Carbon Standard) của tổ chức Verra của Mỹ.

Theo ông Thái, các vùng có thể làm biochar là ĐBSCL (lúa - trấu, xâm nhập mặn), Tây Nguyên (vỏ cà phê, mắc ca), Đông Nam Bộ (cành lá, vỏ cây điều điều, cao su), trung du–miền núi phía Bắc (bắp, sắn đất dốc) và châu thổ sông Hồng (rơm rạ, trấu).

Ông cũng cho rằng, Nhà nước nên có quỹ nghiên cứu về biochar, kho dữ liệu mở, liên minh chuyển giao công nghệ, cho phép áp dụng tiêu chuẩn Mỹ, châu Âu, Nhật, Hàn. Đưa biochar vào gói kỹ thuật bắt buộc trong nền nông nghiệp hữu cơ 2021-2030, chiến lược tăng trưởng xanh; quy định tỷ lệ trộn biochar 10-20% trong phân vô cơ.

Ngoài ưu đãi đầu tư theo quy định về khoa học công nghệ, Việt Nam cũng nên xây dựng “Vietnam Biochar CDR Protocol” (tạm hiểu là phương pháp luận quốc gia cho tín chỉ carbon từ biochar), tích hợp vào sàn giao dịch tín chỉ khí nhà kính trong nước. Hỗ trợ 50-70% chi phí biochar cho nông dân chuyển đổi canh tác bền vững trong 2-3 vụ đầu, tập huấn kỹ thuật, gắn biochar với chính sách cấm đốt đồng kiểu truyền thống.

Thời điểm vàng cho biochar

Biochar là lời giải đồng thời cho ba bài toán: giảm phát thải, cải tạo đất, tăng thu nhập nông dân. Nó khớp với Chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững 2021-2030, tầm nhìn 2050 (Quyết định 150/QĐ-TTg), Chiến lược kinh tế tuần hoàn (Quyết định 687/QĐ-TTg) và cam kết Net Zero của Chính phủ.

Đặc biệt, biochar có thể tích hợp với Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL, giúp xử lý 100% rơm rạ thay vì đốt bỏ. Khi hành lang pháp lý rõ ràng, các doanh nghiệp tiên phong sẽ thu hút quỹ đầu tư xanh và hình thành chuỗi giá trị biochar – từ thu gom phụ phẩm, sản xuất, thương mại hóa, đến bán tín chỉ carbon.

Từ “mỏ vàng” phế phụ phẩm nông nghiệp khổng lồ đang bị lãng phí, biochar có thể tạo ra một ngành công nghiệp tỉ đô, đồng thời giúp Việt Nam hiện thực hóa mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào 2050.

Hồng Văn