Tục thờ thần Bạch Mã ở vùng Tây Sơn Thượng đạo

2 sắc phong cho thần Bạch Mã tại An Khê đình

Hình thành vào những năm cuối thế kỷ XVIII, đình An Khê hay đình An Lũy (phường Tây Sơn, thị xã An Khê) chứa đựng nhiều giá trị lịch sử, văn hóa của vùng đất Tây Sơn Thượng đạo. Đình thờ các vị thần như: Thiên Y A Na, Thành hoàng bổn xứ, thần Bạch Mã, Ngũ hành nương nương, tiền hiền, hậu hiền…

Tại An Khê đình (thị xã An Khê) còn lưu giữ 2 sắc phong cho thần Bạch Mã. Ảnh: A.P

Ông Trần Ngọc Hỷ-Trưởng ban Quản lý đình An Khê-cho biết: Nghe các cụ kể lại rằng, ban đầu, An Khê đình được xây dựng trên một khu rừng rậm rạp, ở một gò cao gần bên suối, hướng mặt về phía Nam-nơi có ngọn núi Mò O trùng điệp. Do ảnh hưởng bởi thời cuộc, nhiều lần, các bậc cao niên, người dân phải dời đình đến những vị trí khác nhau. Cuối cùng thì tiến hành xây dựng đình trên gò đất cao như hiện nay.

“Về mốc thời gian hình thành An Khê đình, đến nay vẫn chưa tìm thấy tài liệu nào ghi chép cụ thể. Tuy nhiên, An Khê đình hiện còn lưu giữ 3 sắc phong của các đời vua triều Nguyễn. Sắc phong năm Tự Đức thứ 33 (năm 1880) là sắc phong có mốc thời gian lâu nhất. Dựa vào đó có thể khẳng định An Khê đình đã được xây dựng và đi vào hoạt động từ trước năm 1880. Trong 3 đạo sắc phong thì có 2 đạo sắc phong nhắc đến Bạch Mã thượng đẳng thần”-ông Hỷ thông tin.

Cũng theo ông Hỷ, nội dung các sắc phong thể hiện sự biết ơn đối với các vị thần đã phù hộ, che chở, tạo phúc cho muôn dân, người người đều bình an, khỏe mạnh, đời sống no ấm, hạnh phúc và cho phép dân làng tiếp tục được thờ cúng vị thần Dương Uy, Ngự Võ, Bảo Chướng, Kiến Thuận, Hòa Nhu, Hàm Quang, Bạch Mã thượng đẳng thần, Bảo An, Chánh Trực, Hữu Thiện, Đôn Ngưng, Bản Cảnh Thành hoàng.

Hàng năm, tại đình An Khê diễn ra nhiều sự kiện văn hóa, lễ hội lớn và lễ cúng quan trọng như cúng Khai sơn, Quý Xuân, Quý Thu theo nghi thức truyền thống. Trong đó, lễ cúng lớn nhất là Quý Xuân diễn ra vào ngày 9 và 10-2 âm lịch do Ban nghi lễ đình An Khê thực hiện. Lễ cúng nhằm tưởng nhớ các bậc tiền hiền, hậu hiền có công khai khẩn, mở đất lập làng, lập xã; sau là bày tỏ ước nguyện, mong cầu quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, đời sống người dân bình yên, ấm no, hạnh phúc.

Liên quan đến lễ cúng Quý Xuân, ông Hỷ cho biết thêm: Trước đây, sắc phong vua ban (sắc thần) được gìn giữ, bảo quản tại đình An Lũy. Đình được xây dựng trên gò đất cao, bao quanh bởi rừng già, cây cổ thụ. Khi đó, nhà cửa còn thưa thớt. Để giữ gìn sắc thần, người dân trong vùng cùng các cụ trong Ban nghi lễ đình đóng góp xây dựng nhà sắc gần khu dân cư, tiện bề bảo vệ. Sau đó, sắc thần được đưa về bảo quản tại nhà sắc và đổi tên là An Khê trường. Từ đó về sau, nhân dịp lễ cúng Quý Xuân, Ban nghi lễ đình tổ chức nghênh sắc thần để con cháu biết, tưởng nhớ về nơi cất giữ ban đầu tại Tổ đình.

“Chúng tôi tổ chức cúng lễ theo nghi thức truyền thống. Nội dung văn khấn y theo các cụ, trước kính cao các vị thần linh, sau là các vị tiền hiền và luôn nhắc đến Bạch Mã thượng đẳng thần”-ông Hỷ chia sẻ.

Tín ngưỡng thờ thần Bạch Mã

Theo tín ngưỡng của người Việt vùng An Khê, Bạch Mã là thần may mắn, đem lại sự thành công, tài lộc. Tại thị xã An Khê, thần Bạch Mã thường được thờ chung với các vị thần Thiên Y A Na, Thành hoàng và một số vị thần khác tại đình làng.

Bức bình phong vẽ hình long mã trước đình Tân Tạo (thôn 5, xã Thành An, thị xã An Khê). Ảnh: A.P

Ông Nguyễn Đình Luân-Trưởng ban nghi lễ đình Tân Tạo (thôn 5, xã Thành An) cho hay: Các vị thần linh được dân làng thờ phụng trong đình gồm: Thiên Y A Na, Bạch Mã, Thành hoàng, La Sát, Tiêu Diện, Cao Các, Ngũ hành, Thổ địa, Sơn lâm chúa tể (thần Hổ), tiền hiền, hậu hiền. Dù đình làng đã trải qua nhiều lần di dời nhưng thành viên Ban nghi lễ đình vẫn gìn giữ, bảo quản 2 sắc phong vua ban cách đây hơn 1 thế kỷ khá nguyên vẹn.

Sắc thứ nhất phong riêng cho thần Thiên Y A Na, sắc thứ 2 cùng phong cho thần Bạch Mã và thần Thành hoàng. Dịch nghĩa sắc thứ 2 như sau: Sắc ban cho thôn Tân Tạo, huyện Bình Khê, tỉnh Bình Định thờ phụng vị: Bạch Mã Chi Thần, Bổn Cảnh Thành hoàng chi thần. Các ngài đã có công phò nước giúp dân tỏ rõ linh ứng. Từ trước tới nay chưa được đội ơn ban tặng sắc phong. Đến nay, trẫm nối thừa mệnh lớn, nhớ đến ơn thần, phong cho ngài Bạch Mã là Đôn Ngưng Dực Bảo Trung Hưng chi thần; phong cho ngài Bổn Cảnh Thành hoàng là Bảo An Chánh Trực Hữu Thiện Đôn Ngưng Dực Bảo Trung Hưng chi thần. Chuẩn cho địa phương phụng thờ như trước. Thần hãy phù trợ bảo hộ cho dân chúng của ta. Hãy kính cẩn! Ngày 8 tháng 6 (nhuận) Duy Tân năm thứ năm (1911).

“Sắc phong là bảo vật vô giá, là niềm tự hào của dân làng chúng tôi. Việc tôn thờ các vị thần được phong sắc, được vua ban, được Nhà nước quyết định cho tôn thờ có ý nghĩa vô cùng to lớn với nhiều thế hệ người dân địa phương.

Theo truyền thống, hàng năm, Ban nghi lễ đình tổ chức cúng Khai sơn (ngày 10 tháng Giêng), cúng rằm tháng Giêng-thượng nguyên, rằm tháng 2-đại lễ cúng Quý Xuân, rằm tháng 4-Phật đản, rằm tháng 6-trung nguyên, rằm tháng 7-Vu lan và rằm tháng 10-hạ nguyên nhằm thể hiện lòng thành kính, tri ân đối với các vị thần linh.

Đây là dịp để người dân cầu bình an, sức khỏe, may mắn, mùa màng bội thu, kinh tế phát triển và là dịp sum họp, gắn kết tình làng nghĩa xóm, duy trì, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của ông cha”-ông Luân nói.

Người dân (tổ 5, phường An Bình) đóng góp kinh phí xây dựng cổng đình An Dân bề thế, to đẹp. Ảnh: Ngọc Minh

Tại đình An Dân (tổ 5, phường An Bình) còn lưu giữ 2 đạo sắc phong của các vua triều Nguyễn, trong đó, đạo sắc phong thứ 2 hợp phong cho thần Bạch Mã và thần Thành hoàng do Vua Duy Tân năm thứ năm (1911) ban.

Ông Đặng Thành Long-Trưởng ban nghi lễ đình-bày tỏ: “Bao năm qua, được các vị thần phù hộ, độ trì, cộng đồng dân cư luôn bình yên, đời sống người dân được nâng cao, kinh doanh buôn bán thuận lợi, phát đạt. Tưởng nhớ công đức các thần ban phước lành, may mắn, nhiều năm qua, người dân thành tâm đóng góp kinh phí tu bổ, sửa chữa đình làng và tổ chức các kỳ tế lễ thần linh. Riêng năm 2024, bà con đóng góp gần 80 triệu đồng xây dựng cổng đình to đẹp, bề thế”.

Theo Tiến sĩ Lưu Hồng Sơn (Bảo tàng tỉnh), thần Bạch Mã là vị thần được người Kinh thờ phụng từ lâu đời tại miền Bắc nhưng phổ biến tại miền Trung và miền Nam. Sở dĩ gọi là “thái giám” là vì vị thần này thần thông quảng đại, khi hóa thành nam khi hóa thành nữ không xác định giới tính.

“Tại Gia Lai nói chung, An Khê nói riêng, Bạch Mã là vị thần phổ biến ở hàng thứ 3 sau Thành hoàng và Thiên Y A Na trong số các thần linh được người dân tin thờ và chính quyền công nhận bằng sắc phong.

Theo thống kê, hiện có 5 ngôi đình gồm: An Khê, An Dân, Tân Tạo (thị xã An Khê) và Tân Phong, An Thuận (huyện Đak Pơ) còn lưu giữ sắc phong vua ban cho thần Bạch Mã. Danh hiệu thần Bạch Mã ở An Khê được nhà vua phong tặng đầy đủ nhất là: Dương Uy, Ngự Vũ, Bảo Chướng, Kiện Thuận, Hòa Nhu, Hàm Quang, Dực Bảo, Trung Hưng, Thượng đẳng thần”-Tiến sĩ Lưu Hồng Sơn thông tin.

AN PHÁT