UAV Shahed: Từ vũ khí giá rẻ của Iran đến 'át chủ bài' trong tay Nga

Đôi nét về máy bay Shahed

Loại máy bay không người lái đầu tiên mà Nga tung vào cuộc xung đột với Ukraine không phải là khí tài do chính Moscow chế tạo, mà là Shahed-131 và Shahed-136 do Iran sản xuất. Lần đầu tiên xuất hiện vào năm 2022, chúng ngay lập tức trở thành biểu tượng của một kỷ nguyên chiến tranh mới – nơi vũ khí giá rẻ, tầm xa có thể gây tác động khủng khiếp không kém các hệ thống tên lửa đắt tiền.

Shahed vốn được thiết kế như những “máy bay cảm tử” khi được lập trình theo quỹ đạo bay định sẵn, lao thẳng vào mục tiêu và phát nổ. Với chi phí chỉ vài chục nghìn USD mỗi chiếc, chúng nhanh chóng chứng minh hiệu quả trong việc làm suy yếu hệ thống phòng không và buộc Ukraine phải tiêu hao nguồn tên lửa đánh chặn vốn có giá gấp nhiều lần.

UAV Shahed-136. Ảnh: Shutterstock

Chỉ một năm sau, vào 2023, Nga đã đưa vào dây chuyền sản xuất các biến thể nội địa là Geran-1 và Geran-2. Về hình thức, chúng gần như sao chép nguyên mẫu Iran, nhưng trên thực tế đã được chỉnh sửa để phù hợp với hạ tầng và công nghệ trong nước.

Geran-1, dựa trên Shahed-131, dài khoảng 2,6 mét, sải cánh 2,2 mét, tầm hoạt động 900 km. Nó nhỏ gọn và thường được dùng cho các mục tiêu chiến thuật. Trong khi đó, Geran-2, được xem là bản sao của Shahed-136, dài 3,5 mét, sải cánh 2,5 mét và được sản xuất hàng loạt trong các nhà máy quốc phòng của Nga. Đây mới là “át chủ bài” trong các chiến dịch tập kích từ xa.

Dù bề ngoài khó phân biệt với phiên bản của Iran, Geran-2 sản xuất trong nước đã được Nga cải tiến đáng kể. Đầu đạn nay nặng tới 90 kg, có sức công phá tương đương một quả đạn pháo hạng nặng. Hệ thống dẫn đường được nâng cấp, có khả năng chống nhiễu điện tử tốt hơn; các lô mới thậm chí còn tích hợp kết nối vệ tinh tiên tiến hoặc mô-đun sử dụng sóng di động để tăng độ chính xác. Với vận tốc tối đa 185 km/h và tầm bay lên tới 2.500 km, Geran-2 có thể đe dọa các mục tiêu ở sâu trong lãnh thổ Ukraine, thậm chí cả ở Đông Âu.

Nga hiếm khi phóng Geran-2 đơn lẻ. Thay vào đó, chúng được sử dụng theo chiến thuật “bầy đàn”, thường kết hợp với UAV mồi bẫy mang tên Gerbera. Loại UAV này rẻ và thô sơ hơn nhiều, có khung làm bằng gỗ dán và xốp, nặng chưa tới 20 kg, có tầm hoạt động khoảng 600 km. Mục tiêu của Gerbera không phải là gây thiệt hại trực tiếp, mà là buộc hệ thống phòng không Ukraine phải hoạt động hết công suất, lộ vị trí và tiêu tốn đạn tên lửa đắt đỏ.

Sức mạnh của Shahed

Tên lửa Shahed-136 nguyên bản, do Iran thiết kế, được cho là sở hữu tầm bắn lên tới 2.500 km. Phiên bản Geran-2 do Nga nội địa hóa vẫn duy trì thông số này trong cấu hình tiêu chuẩn, theo nguồn tin tình báo quân sự Ukraine. Với tầm hoạt động như vậy, chúng đủ sức vươn tới hầu hết các quốc gia NATO tại châu Âu.

Xa hơn về phía nam, những UAV phóng từ Crimea có thể dễ dàng quét tới các mục tiêu ở miền Nam và miền Trung Ukraine, cũng như lãnh thổ Moldova và Romania.

Tuy nhiên, không phải mọi chiếc Geran đều đồng nhất. Đầu năm 2024, tình báo Ukraine ghi nhận Moscow đã tung ra một biến thể nặng hơn của Geran-2, được trang bị đầu đạn tới 90 kg. Sức công phá gia tăng đồng nghĩa với việc tầm bắn giảm đáng kể, chỉ còn khoảng 650 km – một sự đánh đổi cho thấy Nga đang đa dạng hóa kho vũ khí để thích ứng với các mục tiêu khác nhau.

Máy bay Shahed được chế tạo ở đâu?

Máy bay không người lái cảm tử loại Shahed hiện chủ yếu được sản xuất tại Khu kinh tế đặc biệt Alabuga, nằm ở Yelabuga, Cộng hòa Tatarstan, cách Moscow khoảng 1.000 km về phía Đông.

Được khánh thành vào năm 2023, tổ hợp công nghiệp Yelabuga nhanh chóng vươn lên thành một trong những trung tâm sản xuất UAV quan trọng nhất của Nga. Theo nhiều nguồn tin, cơ sở này có thể đạt công suất hơn 5.000 chiếc mỗi tháng tính đến giữa năm 2025, đưa Nga tiến sát mục tiêu tự chủ hoàn toàn về chuỗi cung ứng UAV.

Truyền thông nhà nước Nga không ngần ngại mô tả nơi đây là “nhà máy sản xuất UAV lớn nhất và bí mật nhất thế giới”. Tổ hợp bao gồm các xưởng đúc kim loại, xưởng rèn và dây chuyền lắp ráp khép kín, cho phép Moscow hạn chế tối đa sự phụ thuộc vào linh kiện nước ngoài.

Các quan chức quốc phòng Nga khẳng định sản lượng vào tháng 5/2025 đã cao gấp 9 lần so với kế hoạch ban đầu. Theo ước tính của Ukraine và phương Tây, chỉ riêng trong năm 2025, Nga có thể sản xuất tới 30.000 UAV tầm xa cùng khoảng 2 triệu UAV FPV. Với quy mô này, quân đội Nga có khả năng phóng hàng trăm, thậm chí hàng nghìn chiếc UAV mỗi ngày, tạo sức ép khổng lồ và liên tục lên hệ thống phòng không của Ukraine.

Giá trị của Shahed

Chi phí để sở hữu một chiếc máy bay không người lái rất khó xác định. Giá cả thay đổi tùy thuộc vào địa điểm và thời điểm mua máy bay, quy mô sản xuất và giá thành của các linh kiện được sử dụng để chế tạo chúng.

Với Geran-2 do Nga sản xuất, các ước tính hiện nay dao động rộng: từ khoảng 20.000 USD một chiếc ở quy mô sản xuất lớn, cho đến 50.000 USD cho những lô có chi phí cao hơn hoặc được nâng cấp. Mức giá thấp hơn xuất hiện khi chế tạo hàng loạt tại các cơ sở nội địa như Alabuga, nơi giảm thiểu chi phí chuỗi cung ứng.

Trong khi đó, các tài liệu rò rỉ cho thấy những chiếc Shahed nhập khẩu từ Iran, tính cả chi phí hậu cần và đơn hàng số lượng lớn, từng có giá cao hơn đáng kể, ước chừng trong khoảng 193.000–290.000 USD/chiếc. Tuy nhiên, con số này không phản ánh đầy đủ bức tranh tổng chi phí tác chiến. Các khoản “ẩn”, bao gồm cải tiến để kháng nhiễu, nâng cấp định vị vệ tinh hoặc modem dữ liệu, chi phí vận chuyển, vận hành đội phóng và duy trì cơ sở hạ tầng, đều đẩy giá trị thực tế của một UAV lên cao hơn.

Cơ cấu chi phí của loại UAV mồi nhử như Gerbera lại hoàn toàn khác: rất rẻ về vật liệu và linh kiện, chỉ vài nghìn USD mỗi chiếc. Theo tình báo Ukraine, phần tốn kém nhất trên loại này là động cơ, có giá khoảng 350–500 USD; còn lại là khung làm từ xốp và gỗ dán, cùng các linh kiện rẻ tiền.

Chính tính biến động và khác biệt cấu phần khiến các chuyên gia cảnh báo rằng không nên chỉ nhìn vào “giá một chiếc UAV” mà cần đánh giá năng lực thay thế của đối phương. Với năng lực sản xuất hiện tại, Nga có thể bù đắp tổn thất nhanh chóng, ước tính sản xuất tới hàng chục, thậm chí gần 100 chiếc Shahed/Geran mỗi ngày. Điều đó có nghĩa là trong trường hợp một cuộc tấn công lớn, những tổn thất về số lượng có thể được khắc phục chỉ trong vài ngày đến một tuần.

Diệp Thảo/VOV.VN (Tổng hợp) Theo The Kyiv Independent, BBC