Ukraine sẽ bước ra khỏi bóng tối sau khi Nga chấp nhận ngừng tấn công lưới điện?
Sau hơn 3 năm xung đột với Nga, hệ thống năng lượng ở Ukraine bị thiệt hại nặng nề, khiến nhiều thành phố và thị trấn của nước này thường xuyên phải sống trong bóng tối. Dù Nga đã đồng ý tạm dừng tấn công vào lưới điện Ukraine, tương lai ngành năng lượng Ukraine vẫn rất bấp bênh.
Kể từ khi xung đột Nga - Ukraine bùng nổ vào đầu năm 2022, Nga đã thực hiện hơn 1.000 cuộc tấn công đã được ghi nhận nhằm vào cơ sở hạ tầng năng lượng của Ukraine. Cường độ các cuộc tấn công này ngày càng gia tăng theo thời gian, đặc biệt trong năm qua, khiến ngành năng lượng Ukraine chịu tổn thất nghiêm trọng. Có thời điểm, 8 triệu hộ gia đình Ukraine bị mất điện trên diện rộng. Tới tháng 9/2024, khoảng 2/3 hệ thống điện năng của Ukraine đã bị phá hủy hoặc không còn khả năng hoạt động, khiến nước này phải trải qua một mùa đông khó khăn.
Trong bối cảnh các cuộc đàm phán về một lệnh ngừng bắn lâu dài đang diễn ra, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã đồng ý tạm dừng các cuộc tấn công nhằm vào cơ sở hạ tầng năng lượng của Ukraine. Kiev đã có phút giây nhẹ nhõm hiếm hoi trong tiến trình hòa đàm căng thẳng suốt nhiều qua qua, trong khi châu Âu cũng được hưởng lợi đáng kể khi căng thẳng trong khu vực có dấu hiệu tạm lắng.
Tuy nhiên, lệnh tạm dừng này vẫn mang tính chất tạm thời và các điều kiện đi kèm đang là một vấn đề gây tranh cãi. Nga nhấn mạnh rằng nước này chỉ chấp nhận một lệnh ngừng bắn hoàn toàn nếu các đồng minh của Ukraine, đặc biệt là Mỹ, ngừng cung cấp vũ khí và chia sẻ thông tin tình báo với Kiev.
Hệ thống năng lượng ở Ukraine bị thiệt hại nặng nề, dẫn đến tình trạng mất điện thường xuyên trên khắp đất nước. Ảnh: Reuters
Hiện tại, với chỉ 1/3 công suất lưới điện còn hoạt động, nhiều thành phố và thị trấn của Ukraine thường xuyên "chìm vào bóng tối". Hình ảnh người dân cầm đèn pin di chuyển trên đường phố, tiếng máy phát điện chạy rền vang khắp nơi đã trở thành cảnh tượng quen thuộc. Theo dữ liệu từ Energy Map – cơ sở dữ liệu theo dõi ngành năng lượng Ukraine, tổng thời gian mất điện tại các hộ gia đình trong năm 2024 lên tới gần 2.000 giờ, có những khu vực bị cắt điện liên tục trong nhiều ngày. Nhà điều hành lưới điện Ukraine cho biết vào tháng 11/2024, tình trạng mất điện chiếm tới 25% thời gian trong một số khu vực thành thị và đến tháng 12 cùng năm, con số này tăng lên gần 40%.
Giáo sư Theresa Sabonis-Helf từ Đại học Georgetown nhận định rằng sự phụ thuộc của Ukraine vào hệ thống điện thời Liên Xô là một một mối lo ngại lớn. Nếu lưới điện tiếp tục bị phá hủy, không chỉ nguồn sáng mà cả hệ thống sưởi và nước sinh hoạt cũng bị gián đoạn, đẩy hàng triệu người dân vào tình trạng khốn cùng giữa mùa đông lạnh giá.
Trước xung đột với Nga, Ukraine là một quốc gia có sản lượng điện dồi dào, với tổng công suất 44,1 gigawatt đến từ các nhà máy điện hạt nhân, nhiệt điện, thủy điện và năng lượng tái tạo. Đặc biệt, điện hạt nhân chiếm tỷ trọng lớn trong cơ cấu năng lượng, cung cấp gần 50% tổng sản lượng điện. Một trong những trung tâm điện hạt nhân quan trọng của Ukraine là nhà máy Zaporizhzhia lớn nhất châu Âu. Ngay từ giai đoạn đầu của cuộc chiến, Nga đã tấn công các trạm biến áp quanh nhà máy này, buộc nhà máy này phải đóng cửa, sau đó kiểm soát hoàn toàn cơ sở này.
Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IAEA), trong giai đoạn 2022 - 2023, khoảng một nửa số cơ sở năng lượng của Ukraine đã bị lực lượng Nga chiếm đóng, phá hủy hoặc làm hư hại. Hiện nay, sau nhiều cuộc tấn công liên tiếp vào các nhà máy nhiệt điện và thủy điện, Ukraine đang phụ thuộc đến 70% vào điện hạt nhân. Dù có nhập khẩu điện từ các nước láng giềng phương Tây, Kiev vẫn đối mặt với tình trạng thiếu điện nghiêm trọng.
Giáo sư Sabonis-Helf cảnh báo rằng Nga không cần trực tiếp tấn công vào các nhà máy điện hạt nhân của Ukraine để gây thiệt hại. Chỉ cần nhắm vào các trạm biến áp – mắt xích quan trọng trong hệ thống truyền tải, Moscow cũng có thể cắt đứt nguồn cung cấp điện. Đây chính là chiến thuật từng được áp dụng với Zaporizhzhia và nếu tiếp tục xảy ra với các nhà máy điện hạt nhân còn lại, hệ thống năng lượng trên toàn Ukraine có thể bị sụp đổ hoàn toàn.
Tổng thống Mỹ Donald Trump, sau khi đạt được thỏa thuận tạm dừng tấn công với Nga, mới đây đã có cuộc điện đàm với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky. Ông Trump đề xuất sẽ hỗ trợ giám sát và kiểm soát một số nhà máy điện của Ukraine để đảm bảo an ninh trong khu vực, đồng thời nhấn mạnh rằng với chuyên môn và kinh nghiệm trong lĩnh vực sản xuất điện, Mỹ có thể đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ cơ sở hạ tầng năng lượng của Ukraine khỏi các cuộc tấn công trong tương lai.
Tuy nhiên, giới phân tích nhận định rằng lệnh tạm ngừng tấn công hiện nay có lợi cho Nga nhiều hơn Ukraine. Alexander Vershbow, cựu đại sứ Mỹ tại NATO và Nga, cho rằng Kiev đang ngày càng cải thiện khả năng tấn công tầm xa bằng máy bay không người lái, nhắm vào các mục tiêu năng lượng của Nga. Vì thế, một thỏa thuận ngừng bắn trong lĩnh vực này có thể làm giảm áp lực đối với Moscow, trong khi Ukraine mất đi một trong những phương tiện hữu hiệu để đáp trả.
Trong khi đó, căng thẳng tiếp tục gia tăng khi Ukraine cáo buộc Nga vi phạm thỏa thuận. Chỉ sau một đêm, Ukraine tuyên bố bị tấn công bởi 150 máy bay không người lái nhắm vào cơ sở hạ tầng năng lượng của mình. Điều này đặt ra câu hỏi về tính bền vững của lệnh ngừng bắn cũng như chiến lược dài hạn của các bên trong cuộc xung đột.
Với thực trạng hiện tại, việc bảo vệ lưới điện và khôi phục ngành năng lượng không chỉ là vấn đề kinh tế mà còn mang tính chất sống còn đối với Ukraine. Trong thời gian tới, các diễn biến trên chiến trường và bàn đàm phán sẽ quyết định liệu quốc gia này có thể duy trì sự ổn định năng lượng hay tiếp tục đối mặt với những thử thách ngày càng khắc nghiệt.
