Vì sao ông Trump muốn 'thâu tóm' các nhà máy điện hạt nhân của Ukraine?

Ông Trump (trái) và ông Zelensky. Ảnh: RFERL

Giữa tuần này, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã nói với người đồng cấp Ukraine rằng chuyên môn của Mỹ có thể giúp quản lý các nhà máy điện hạt nhân của Ukraine. Đồng thời, ông Trump nhấn mạnh việc Mỹ sở hữu các nhà máy này sẽ mang lại “sự bảo vệ tốt nhất” cho cơ sở hạ tầng năng lượng của Ukraine.

Tuy nhiên, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky sau đó đã nói rõ rằng cuộc thảo luận của 2 nhà lãnh đạo chỉ tập trung vào một cơ sở duy nhất đang nằm dưới sự kiểm soát của Nga: Zaporizhzhia - nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu.

Ba năm sau khi quân đội Nga kiểm soát cơ sở này, đề xuất của ông Trump đã đưa nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia trở lại tâm điểm, trở thành một yếu tố tiềm năng trong một thỏa thuận hòa bình.

Ukraine có bao nhiêu nhà máy điện hạt nhân?

Ukraine có 4 nhà máy điện hạt nhân với tổng cộng 15 lò phản ứng hạt nhân. Tất cả đều là các lò phản ứng nước áp lực (VVER) được thiết kế dưới thời Liên Xô. Theo Financial Times, 6 trong số 15 lò phản ứng này thuộc nhà máy Zaporizhzhia tại tỉnh cùng tên và đã ngừng hoạt động kể từ khi nhà máy này nằm dưới sự kiểm soát của các lực lượng Nga.

Số lò phản ứng còn lại đang hoạt động tại 3 nhà máy do Ukraine kiểm soát: Rivne, Khmelnytskyi và Pivdennoukrainsk.

“Không có quốc gia nào ở châu Âu, ngoại trừ Pháp, sở hữu nhiều lò phản ứng hạt nhân và ngành công nghiệp hạt nhân phát triển như Ukraine”, Petro Kotin, giám đốc điều hành của công ty năng lượng hạt nhân nhà nước Ukraine Energoatom, nói với tờ Financial Times vào năm ngoái.

Mỹ có thực sự muốn sở hữu năng lượng hạt nhân của Ukraine?

Theo Financial Times, điều này chưa rõ ràng, nhưng theo nội dung cuộc gọi giữa ông Trump và ông Zelensky do Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio và Cố vấn An ninh Quốc gia Mike Waltz cung cấp, Washington đã đề cập đến khả năng sở hữu các nhà máy hạt nhân của Ukraine.

Tuy nhiên, ông Zelensky khẳng định cuộc thảo luận chỉ tập trung vào nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia, và Mỹ sẽ tham gia vào quá trình “khôi phục” nhà máy này, sau đó là đầu tư và hiện đại hóa.

“Tôi đã nói rằng việc giải phóng nhà máy thôi là chưa đủ vì nó cần cơ sở hạ tầng – cung cấp nước, đội ngũ kỹ thuật và nhiều bước khác để đảm bảo rằng nhà máy có thể tạo ra điện và có doanh thu”, ông Zelensky nói với Financial Times sau cuộc gọi với ông Trump.

Phát biểu ngày 20/3, ông Zelensky nhấn mạnh: “Tất cả các nhà máy điện hạt nhân đều thuộc về nhân dân Ukraine. Nếu không thuộc về Ukraine thì nhà máy Zaporizhzhia cũng sẽ không hoạt động cho bất kỳ ai”.

Tại sao nhà máy Zaporizhzhia lại quan trọng?

Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia hiện do Nga kiểm soát. Ảnh: Reuters

Nhà máy Zaporizhzhia nằm ở Enerhodar, một thành phố tiền tuyến cách Kiev khoảng 650 km về phía đông nam, nằm trên hành lang đất liền mà Nga đang kiểm soát.

Trước xung đột, nhà máy này từng cung cấp khoảng 20% lượng điện cho Ukraine.

“Nga hiện kiểm soát nhà máy này và đây là một vấn đề lớn đối với chúng tôi vì chúng tôi đã mất 6.000 megawatt công suất điện”, ông Kotin, giám đốc điều hành công ty năng lượng Energoatom của Ukraine, nói.

Khôi phục nguồn cung điện từ Zaporizhzhia sẽ rất quan trọng đối với quá trình tái thiết hậu xung đột của Ukraine, đặc biệt khi nhu cầu về điện rẻ tăng cao. Ukraine thậm chí có thể xuất khẩu điện sang châu Âu.

Tuy nhiên, bất kỳ ai vận hành nhà máy cũng sẽ cần đảm bảo nguồn cung nước làm mát và kho lưu trữ nhiên liệu đã qua sử dụng.

Năm 2023, vụ nổ tại một con đập thuộc kiểm soát của Nga đã khiến hồ chứa Kakhovka gần đó cạn kiệt. Nhà máy Zaporizhzhia mất nguồn nước cần thiết để làm mát các lò phản ứng.

“Nhà máy đã xuống cấp nghiêm trọng và tình trạng này đang xấu đi theo từng ngày”, ông Kotin cảnh báo.

Các lò phản ứng hiện ở trạng thái "tắt lạnh" (cold shutdown), có nghĩa là chúng không tạo ra điện và cần được làm mát liên tục để duy trì ổn định. Điều này đòi hỏi giám sát và bảo trì liên tục.

Theo Financial Times, Nga chỉ cho phép Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) kiểm tra nhà máy.

Trước khi Nga kiểm soát, nhà máy có 11.000 nhân viên chuyên môn thuộc công ty năng lượng Energoatom. Tuy nhiên, chỉ 1/3 trong số đó còn làm việc tại nhà máy.

Chính quyền ông Trump muốn nhiều hơn ở Ukraine?

Theo hai quan chức cấp cao Ukraine tham gia đàm phán với Washington về khoáng sản, chính quyền ông Trump có thể tìm cách sử dụng nhà máy Zaporizhzhia để cung cấp điện cho hoạt động khai thác khoáng sản mà Ukraine đang sở hữu.

Thỏa thuận khai thác khoáng sản Mỹ - Ukraine ban đầu dự kiến được ký kết khi ông Zelensky và ông Trump gặp nhau tại Nhà Trắng, nhưng đã bị hủy bỏ sau khi hai nhà lãnh đạo đấu khẩu trong Phòng Bầu dục.

Financial Times cho rằng đề xuất mới nhất của ông Trump về việc Ukraine chuyển giao quyền kiểm soát các nhà máy điện hạt nhân có những điểm tương đồng với thỏa thuận khoáng sản trước đó.

Các quan chức Mỹ cho rằng việc Mỹ nắm giữ cổ phần trong các tài sản quan trọng của Ukraine có thể đóng vai trò như một hình thức bảo vệ. Nhưng Kiev tỏ ra thận trọng, vì điều này không đáp ứng được các đảm bảo an ninh mà Ukraine đang tìm kiếm từ Mỹ.

Nguyễn Thái - FT