UNCTAD: Rủi ro tài chính gia tăng có thể đẩy kinh tế toàn cầu đến 'bờ nguy hiểm'

UNCTAD dự báo kinh tế toàn cầu sẽ "dậm chân" ở mức tăng trưởng chỉ 2,6% trong năm 2026. (Ảnh chụp từ video của UNCTAD)

Theo Báo cáo Thương mại và phát triển 2025 của Hội nghị Liên hợp quốc về Thương mại và Phát triển (UNCTAD) công bố ngày 2/12, tăng trưởng kinh tế toàn cầu được dự báo chậm lại còn 2,6% trong năm 2025, so với mức 2,9% của năm 2024, trong bối cảnh thương mại và đầu tư chịu sức ép ngày càng lớn từ biến động tài chính và bất ổn địa chính trị.

Báo cáo của cơ quan Liên hợp quốc này chỉ ra rằng, các biến động trên thị trường tài chính đang tác động mạnh đến thương mại toàn cầu, gần tương đương với tác động từ hoạt động kinh tế thực.

Tổng Thư ký UNCTAD, bà Rebeca Grynspan cho biết, những phát hiện này cho thấy các điều kiện tài chính ngày càng quyết định hướng đi của thương mại toàn cầu.

"Thương mại không chỉ là một chuỗi các nhà cung cấp, mà còn là một chuỗi các hạn mức tín dụng, hệ thống thanh toán, thị trường tiền tệ và dòng vốn", bà Grynspan nhấn mạnh.

Theo UNCTAD, thương mại toàn cầu tăng khoảng 4% trong giai đoạn đầu năm 2025, một phần do doanh nghiệp đẩy nhanh nhập khẩu trước các thay đổi thuế quan.

Ngoài ra, thương mại dịch vụ tăng nhanh nhờ tác động tích cực từ kinh tế số và trí tuệ nhân tạo, trong khi thương mại Nam-Nam duy trì mức tăng cao hơn trung bình.

Mức tăng trưởng thương mại cơ bản được ước tính chỉ ở khoảng 2,5-3% và có xu hướng giảm khi điều kiện tài chính ngày càng chi phối quyết định sản xuất và đầu tư.

Hơn 90% giao dịch thương mại toàn cầu phụ thuộc vào tài chính ngân hàng. Thanh khoản USD và các hệ thống thanh toán xuyên biên giới giữ vai trò thiết yếu.

Điều này khiến thương mại dễ bị tác động bởi thay đổi trong lãi suất hay tâm lý nhà đầu tư tại các trung tâm tài chính lớn. Với các nước đang phát triển - nơi khả năng tiếp cận tín dụng giá rẻ còn hạn chế, áp lực tài chính có thể làm gián đoạn những giao dịch thương mại vốn khả thi.

Báo cáo cũng nêu rõ sự gia tăng ảnh hưởng của yếu tố tài chính trong thị trường hàng hóa, đặc biệt là nông sản và lương thực thiết yếu. Ở một số công ty lớn, hơn 75% thu nhập hiện đến từ các hoạt động tài chính, không phải từ vận chuyển hàng hóa.

UNCTAD dự báo các nền kinh tế đang phát triển tăng trưởng khoảng 4,3% trong năm 2025, cao hơn nhóm phát triển.

Tuy nhiên, các nền kinh tế này đối mặt chi phí vay vốn cao, rủi ro đảo chiều dòng vốn và tác động tài chính từ biến đổi khí hậu.

Khối Nam bán cầu hiện chiếm hơn 40% sản lượng toàn cầu, gần một nửa thương mại hàng hóa và hơn 50% dòng vốn đầu tư.

Tuy vậy, tỷ trọng của các nền kinh tế này trên thị trường tài chính quốc tế còn thấp: Nếu không tính Trung Quốc, nhóm này chỉ chiếm khoảng 12% giá trị thị trường cổ phiếu và 6% lượng trái phiếu phát hành toàn cầu.

Do thị trường tài chính nội địa còn nhỏ, nhiều nền kinh tế phải vay nợ bên ngoài với mức lãi suất 7-11%, so với 1-4% ở các nền kinh tế phát triển. Những chi phí này phản ánh các bất cập của hệ thống tài chính quốc tế hơn là yếu tố nội tại, qua đó hạn chế không gian đầu tư dài hạn.

Rủi ro khí hậu làm trầm trọng thêm tình hình. Những quốc gia thường xuyên chịu thiên tai phải trả thêm khoảng 20 tỷ USD tiền lãi mỗi năm vì bị đánh giá rủi ro cao hơn.

Từ năm 2006 đến nay, nhóm nước dễ tổn thương khí hậu đã phải gánh thêm khoảng 212 tỷ USD chi phí vay - nguồn lực có thể dành cho phát triển xã hội hoặc thích ứng khí hậu.

Dù các nước đã đa dạng hóa dự trữ ngoại hối, USD vẫn giữ vị trí trung tâm trong hệ thống tài chính quốc tế. Tỷ trọng thanh toán bằng USD qua hệ thống SWIFT tăng từ 39% lên gần 50% trong 5 năm qua.

Hoa Kỳ chiếm một nửa giá trị thị trường cổ phiếu toàn cầu và khoảng 40% trái phiếu phát hành. Điều này góp phần tạo ổn định nhưng cũng khiến các nền kinh tế đang phát triển phụ thuộc vào chu kỳ tài chính mà họ ít có khả năng tác động.

Từ đó, UNCTAD đề xuất một số cải cách nhằm giảm rủi ro tài chính, tăng tính dự báo và gắn kết tốt hơn giữa thương mại, tài chính và phát triển, gồm: Khôi phục hiệu lực của cơ chế giải quyết tranh chấp thương mại đa phương; cập nhật quy tắc thương mại phù hợp với dịch vụ, kinh tế số, hành động khí hậu và chiến lược công nghiệp mới; thu hẹp khoảng trống dữ liệu thương mại và đầu tư; cải cách hệ thống tiền tệ quốc tế để giảm biến động gây hại.

Ngoài ra, việc tăng cường thị trường vốn trong khu vực và nội địa giúp các nước đang phát triển tiếp cận vốn dài hạn, trong khi sử dụng công cụ vĩ mô phòng ngừa giúp giảm tác động lan tỏa tiêu cực.

UNCTAD cũng khuyến nghị minh bạch hóa giao dịch hàng hóa và mở rộng tiếp cận tài chính thương mại cho doanh nghiệp nhỏ.

Bà Rebeca Grynspan nêu rõ, việc kết nối thương mại và tài chính là điều cần thiết cho sự ổn định lâu dài. Bà khẳng định các khuôn khổ chính sách cần tích hợp trong đó mối liên kết chặt chẽ giữa thương mại, tài chính và phát triển bền vững.

TRUNG HƯNG