Ứng phó sạt lở đất, lũ quét: Kế hoạch hành động hôm nay, an toàn cho mai sau

Vết nứt trên đồi xuất hiện sau những trận mưa lớn năm 2024 đe dọa sự an toàn của hơn 60 hộ dân xóm Rài, xã Mường Vang, tỉnh Phú Thọ. Ngay sau đó, chính quyền địa phương đã di dời toàn bộ hơn 100 hộ dân của xóm tới khu tái định cư để đảm bảo an toàn. Ảnh: Vũ Sinh

Sạt lở đất và lũ quét gây thiệt hại nghiêm trọng

Nhìn lại những năm gần đây, có thể thấy không ít vụ sạt lở đất đã để lại hậu quả nặng nề như vụ sạt lở tại thủy điện Rào Trăng 3 và Trạm Kiểm lâm thuộc Tiểu khu 67 (thành phố Huế) năm 2020 đã vùi lấp 30 người. Cùng thời điểm đó, sạt lở tại Đoàn Kinh tế quốc phòng 337 (tỉnh Quảng Trị cũ) cướp đi sinh mạng của 22 người và tại xã Trà Leng (tỉnh Quảng Nam cũ) làm 10 người chết, 13 người mất tích. Năm 2023, lũ quét và sạt lở đất đã làm 22 người thiệt mạng, với các sự cố nghiêm trọng xảy ra trên diện rộng tại Tây Nguyên, điển hình là thành phố Đà Lạt, đèo Bảo Lộc (tỉnh Lâm Đồng cũ) và lòng hồ thủy điện Đắk Sin 1 (tỉnh Đắk Nông cũ).

Năm 2024 chứng kiến nhiều vụ sạt lở thương tâm tại miền núi phía Bắc, với các vụ việc tại Sơn La (6 người chết), Điện Biên (7 người chết và mất tích) và Hà Giang (cũ) (11 người chết, 4 người bị thương). Đặc biệt, sau cơn bão số 3 (Yagi), lũ quét và sạt lở đất đã làm 265 người chết và mất tích. Riêng tại tỉnh Lào Cai (cũ), lũ quét, lũ bùn đá xảy ra ngày 10/9, tại thôn Làng Nủ, xã Phúc Khánh, huyện Bảo Yên (cũ) làm 67 người chết, mất tích; sạt lở đất trưa ngày 10/9, tại thôn Nậm Tông, xã Nậm Lúc, huyện Bắc Hà (cũ) làm 18 người chết, mất tích. Tại tỉnh Cao Bằng, sạt lở đất sáng ngày 9/9, tại xã Ca Thành, huyện Nguyên Bình (cũ) làm 31 người chết, mất tích; sạt lở đất rạng sáng 9/9, tại xóm Lũng Súng, làm 11 người chết, mất tích.

Năm 2025, ngay cả khi chưa vào mùa mưa lũ, một trận lũ quét tại tỉnh Bắc Kạn (cũ) cũng đã khiến 2 người chết, 3 người mất tích. Tiếp đó, lũ quét và sạt lở đất trong tháng 7 và đầu tháng 8 vừa qua đã gây hậu quả nặng nề cho các tỉnh Nghệ An (3 người chết, 1 người mất tích, hơn 3.700 ngôi nhà bị ngập nước, hư hỏng), Điện Biên (10 người chết)...

Nỗ lực và kết quả đáng ghi nhận

Thực tế, Chính phủ và Thủ tướng Chính phủ đã liên tục ban hành các văn bản chỉ đạo quan trọng như Chỉ thị số 19/CT-TTg (năm 2018) và các quyết định về chiến lược, chương trình tổng thể phòng chống TT. Nhờ sự quan tâm và nỗ lực của các cấp, nhiều kết quả tích cực đã đạt được. Trong đó, các cơ quan chức năng đã hoàn thành bản đồ phân vùng nguy cơ lũ quét, sạt lở đất tỷ lệ 1:50.000 cho 22 tỉnh miền núi phía Bắc và Trung Bộ, cùng với bản đồ chi tiết hơn cho 6 xã trọng điểm. Việt Nam đã tiếp nhận Hệ thống hỗ trợ cảnh báo lũ quét Đông Nam Á (SEAFFGS) từ năm 2022. Đến năm 2024, một phần mềm cảnh báo trên nền tảng WebGIS đã được xây dựng, tích hợp nhiều nguồn dữ liệu để cung cấp thông tin nguy cơ đến cấp xã theo thời gian thực.

Hơn 21.000 hộ dân vùng TT đã được bố trí, sắp xếp ổn định nơi ở trong giai đoạn 2021-2025. Ảnh: Bích Nguyên

Việt Nam đã xây dựng, lắp đặt hệ thống thiết bị cảnh báo sớm tại các địa phương trọng điểm như Yên Bái (cũ), Sơn La, Lào Cai. Đặc biệt, công trình đập Sabo thí điểm đầu tiên tại Sơn La đã hoàn thành, mở ra một giải pháp công nghệ mới để kiểm soát lũ bùn đá. Việt Nam cũng đã tổ chức hàng nghìn lớp tập huấn, hội thảo về nguy cơ, các biện pháp nhận biết và ứng phó với lũ quét, sạt lở đất cho cán bộ chính quyền địa phương và người dân. Bên cạnh đó, để ứng phó với sạt lở đất và lũ quét, giai đoạn 2021-2025, hơn 21.000 hộ dân vùng TT đã được bố trí, sắp xếp ổn định, giúp giảm thiểu đáng kể thiệt hại về người và tài sản.

Những tồn tại và hướng đi mới

Mặc dù đã có những tiến bộ, công tác phòng chống lũ quét, sạt lở đất vẫn còn nhiều tồn tại. Đó là công nghệ hiện tại mới chỉ có thể cảnh báo nguy cơ trong một khu vực và khoảng thời gian nhất định, chưa thể xác định chính xác thời điểm và vị trí cụ thể. Nguyên nhân chính là thiếu dữ liệu chi tiết về mưa, địa chất và các yếu tố sinh lũ. Hầu hết các xã trọng điểm vẫn chưa có bản đồ phân vùng rủi ro chi tiết đến từng khu dân cư. Các công trình ngăn chặn mới chỉ ở dạng thí điểm, chưa được đầu tư đồng bộ và gặp khó khăn trong việc vận hành, duy trì. Cơ chế sử dụng vốn cho công tác hỗ trợ phòng, chống và khắc phục TT còn phức tạp, chủ yếu phụ thuộc vào ngân sách Nhà nước và thiếu cơ chế huy động nguồn lực xã hội hóa.

Trước những thách thức này, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 01/NQ-CP (ngày 8/1/2025) về nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và dự toán ngân sách Nhà nước năm 2025 đã đưa ra một trong những nhiệm vụ chủ yếu là: Tiếp tục hiện đại hóa mạng lưới khí tượng thủy văn, nâng cao năng lực quan trắc, dự báo, cảnh báo, nhất là TT liên quan đến bão, áp thấp nhiệt đới, mưa lớn, lũ, lũ quét, sạt lở đất, cấp báo động lũ đáp ứng yêu cầu phát triển và phục vụ phòng tránh và giảm nhẹ thiệt hại do TT trong tình hình mới; xây dựng, triển khai hiệu quả Đề án "Phòng, chống sạt lở, lũ ống, lũ quét miền Trung và miền núi phía Bắc".

Thực hiện nhiệm vụ Chính phủ giao, Bộ Nông nghiệp và Môi trường vừa trình Chính phủ Đề án “Phòng, chống sạt lở, lũ ống, lũ quét miền Trung và miền núi phía Bắc”. Đề án đặt mục tiêu nâng cao năng lực quan trắc, dự báo, cảnh báo sớm các loại hình TT liên quan đến bão, mưa lớn, lũ, lũ quét và sạt lở đất. Triển khai đồng bộ các giải pháp từ điều tra, khảo sát, lập bản đồ phân vùng nguy cơ chi tiết đến từng khu dân cư, cho đến xây dựng các công trình ngăn chặn, kiểm soát và di dời dân cư khỏi các khu vực nguy hiểm.

Mục tiêu cụ thể là đến năm 2030, 100% các tỉnh thuộc phạm vi đề án hoàn thành: bản đồ phân vùng nguy cơ, phân vùng rủi ro sạt lở đất, lũ quét tỷ lệ 1:50.000 (cho toàn tỉnh), tỷ lệ 1:10.000 và lớn hơn (cho các khu vực/xã/điểm có nguy cơ cao, rất cao) phục vụ công tác phòng ngừa, ứng phó và quy hoạch, phát triển kinh tế - xã hội... Đến năm 2035, hệ thống quan trắc, dự báo cảnh báo và truyền tin sạt lở đất, lũ quét được đầu tư, hiện đại hóa; tỷ lệ tự động hóa trên toàn mạng lưới trạm đạt trên 95% đối với các trạm khí tượng, đo mưa; các khu vực có nguy cơ cao xảy ra lũ quét, sạt lở đất đều được cảnh báo kịp thời và được hướng dẫn kỹ năng ứng phó...

Đề án cũng đặt mục tiêu ứng dụng được các công nghệ mới, tiên tiến như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), viễn thám, hệ thống thông tin địa lý (GIS) và thiết bị bay không người lái để nâng cao hiệu quả công tác dự báo, cảnh báo và phòng chống TT.

Bích Nguyên