Văn hóa 'sống ảo' và áp lực tỏa sáng trên mạng xã hội

Theo TS. Trương Văn Minh, Giảng viên chính Khoa Văn hóa học, Trường ĐH KHXH&NV - ĐHQG TP.HCM, nhiều nghiên cứu cho thấy hành vi trình diễn bản thân (self-presentation) trên mạng xã hội không chỉ là sự phô diễn mà còn là cách người trẻ khẳng định sự tồn tại của mình trong môi trường kỹ nguyên số. Khi mỗi cá nhân sở hữu hàng trăm “người bạn ảo”, việc đăng tải, cập nhật và “làm mới hình ảnh” gần như trở thành một kỹ năng thiết yếu.

Hiện tượng này gắn liền với tầng nhu cầu thứ tư trong mô hình Abraham Maslow - nhu cầu được tôn trọng, được công nhận và đánh giá cao. Đặc biệt với giới trẻ, cảm nhận giá trị bản thân dựa nhiều vào cách người khác nhìn nhận họ. Vì vậy, “sống ảo” không phải là nhu cầu sai; nó phản ánh khát vọng được thừa nhận cả ở cấp độ bên ngoài (lượt thích, bình luận) lẫn bên trong (cảm giác bản thân có giá trị).

Mặt tích cực, không gian sáng tạo và khẳng định bản thân. Khi nhìn nhận đa chiều, “sống ảo” không hoàn toàn tiêu cực. Mạng xã hội trở thành “bệ phóng sáng tạo” giúp sinh viên lan tỏa quan điểm, chia sẻ giá trị sống, giới thiệu các dự án học thuật hoặc hoạt động cộng đồng. Nhiều bạn trẻ còn tận dụng hình ảnh cá nhân để gây quỹ thiện nguyện, triển khai chiến dịch truyền thông xã hội hay truyền cảm hứng về lối sống lành mạnh.

Chính mong muốn được công nhận thúc đẩy sinh viên trau dồi kỹ năng, hoàn thiện hình ảnh và trưởng thành hơn thông qua việc liên tục tự phản chiếu bản thân trên không gian số.

Mặt tiêu cực, khi “ánh đèn ảo” tạo ra những vùng tối. Tuy nhiên, vấn đề nảy sinh khi giá trị dùng để “tỏa sáng” không còn phản ánh đúng con người thật. Không ít sinh viên rơi vào vòng xoáy so sánh khi mạng xã hội tràn ngập hình ảnh cuộc sống xa hoa, thành tích nổi bật hay môi trường thực tập đẳng cấp. Tâm lý FOMO – nỗi sợ bị bỏ lỡ – cùng cảm giác thua kém khi thấy bạn bè “flex” dễ khiến các bạn trẻ tự ti, buồn bã, thậm chí hành xử quá đà để “lấy lại công bằng”.

Theo nhiều chuyên gia, hệ quả là chuỗi tác động tiêu cực: giảm khả năng tập trung khi học; tâm trạng bất ổn, căng thẳng kéo dài; tiêu tốn thời gian duy trì hình ảnh ảo; suy giảm chất lượng các mối quan hệ thật; hình thành các xu hướng lệch chuẩn như “brainrot” – sa đà vào nội dung vô bổ. Lúc này, “sống ảo” không còn là công cụ định vị bản thân mà trở thành vòng xoáy kéo sinh viên xa rời đời sống thực.

TS. Trương Văn Minh cho rằng không nên cấm đoán, mà cần hướng dẫn người trẻ sử dụng mạng xã hội thông minh và có chọn lọc. Để xử lý hiện tượng này, cần sự phối hợp giữa tâm lý học, giáo dục học và xã hội học nhằm xây dựng các giải pháp lâu dài.

Hiện nay, nhiều trường đại học tập trung giáo dục năng lực số (Digital Literacy), giúp sinh viên tự trang bị kỹ năng nhận diện, chọn lọc và sử dụng mạng xã hội một cách lành mạnh.

Phân biệt “giá trị ảo” và “giá trị thật”, thông qua các chuyên đề, sinh viên được hướng dẫn phân biệt giữa giá trị ảo (lượt thích, chia sẻ, lượng xem) và giá trị thật (kiến thức, kỹ năng, trải nghiệm). Khi hiểu đúng, các bạn bớt lệ thuộc vào sự công nhận nhất thời từ mạng xã hội.

Khuyến khích “Digital Detox”, nhiều khoa, nhiều trường tổ chức các hoạt động thực tế như Mùa hè xanh, Xuân tình nguyện, tham quan doanh nghiệp, dự án cộng đồng… giúp sinh viên kết nối với con người thật và giảm thời gian ở trong thế giới ảo.

Lồng ghép bài học vào môn học, các tình huống thực tế liên quan đến mạng xã hội được đưa vào môn Tâm lý học, Xã hội học, Văn hóa truyền thông… giúp sinh viên phân tích, phản tư và rèn luyện khả năng đánh giá thông tin một cách khoa học.

“Sống ảo” không phải là kẻ thù của người trẻ. Điều nguy hiểm chỉ xuất hiện khi mạng xã hội trở thành thước đo duy nhất của giá trị cá nhân. Theo TS. Trương Văn Minh, điều quan trọng nhất là sinh viên nhận thức rằng tỏa sáng trên mạng không bằng tỏa sáng trong cuộc sống thật. Khi biết cân bằng giữa hai thế giới - ảo và thực - mỗi bạn trẻ sẽ xây dựng được hành trình trưởng thành vững vàng, thông minh và giàu ý nghĩa hơn.

Trường Vũ - Hồ Công