Văn học về kháng chiến chống Mỹ, viết trong và sau kháng chiến

1. Trong giai đoạn cuộc kháng chiến chống Mỹ đang diễn ra, chúng ta ghi nhận một lực lượng tác giả hùng hậu, hợp thành từ những nhà văn, nhà thơ thành danh thời kháng chiến chống Pháp: Tố Hữu, Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên, Nguyễn Tuân, Tô Hoài, Nguyễn Đình Thi, Hoàng Trung Thông, Chính Hữu, Hồ Phương, Hữu Mai v.v..., và một lứa rất đông các nhà văn, nhà thơ kế tiếp, trưởng thành trong sự trưởng thành, lớn mạnh của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa: Phan Tứ, Hữu Thỉnh, Phạm Tiến Duật, Lê Anh Xuân, Thanh Thảo, Thu Bồn, Nguyễn Khoa Điềm, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Nguyễn Thi, Nguyễn Duy, Dương Hương Ly, Hoàng Nhuận Cầm, Nguyễn Thụy Kha v.v...

Những tác phẩm đã góp phần làm nên diện mạo văn học viết về kháng chiến chống Mỹ

Ở lứa các nhà văn, nhà thơ kế tiếp này, xét về nguồn gốc xuất xứ, hầu hết họ đều là những nghệ sĩ - chiến sĩ nếu không thuộc biên chế những tờ báo hoặc tạp chí do Quân đội quản lý, như Báo Quân đội nhân dân, Tạp chí Văn nghệ quân đội, hay tạp chí Văn nghệ Quân giải phóng (ở khu V), thì cũng là những học sinh, sinh viên tình nguyện có mặt tại các chiến trường khốc liệt, chiến đấu và sáng tác ngay tại mặt trận. Như nhiều nhà nghiên cứu văn học sử và phê bình văn học đã chỉ ra, về tổng quát, đặc điểm lớn nhất của văn học Việt Nam trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ là tính sử thi đậm đặc, là cảm hứng về cộng đồng dân tộc rộng lớn, là sự căm thù đế quốc xâm lược, là lòng yêu nước chứa chan và khát vọng chiến đấu, hy sinh hết mình để giải phóng miền Nam thân yêu, đưa đất nước đến ngày hoàn toàn thống nhất. Nền văn học giai đoạn này, dù ở các thể loại tự sự hay trữ tình, đều hướng đến cái chung, cái phổ biến, chứ rất ít có những quan hệ cá nhân hoặc tình cảm cá nhân riêng tư đơn lẻ và khác biệt. Chính vì thế mà các hình tượng văn học đều mang tính khái quát hóa rất cao, thậm chí trở thành các biểu tượng (symbol).

Hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại trong nhiều tác phẩm văn và thơ giai đoạn này, là ví dụ rất tiêu biểu. Hình tượng người chiến sĩ giải phóng quân hy sinh trên đường băng Tân Sơn Nhất trong thơ của Lê Anh Xuân thì không chỉ để nói về anh giải phóng quân, mà là nói về “dáng đứng Việt Nam” kiên cường, bất khuất và trường tồn. Tình yêu của đôi nam nữ thanh niên trong tiểu thuyết “Mẫn và tôi” của Phan Tứ, và quan hệ cha con người chiến sĩ Quân đội nhân dân Việt Nam trong tiểu thuyết “Dấu chân người lính” của Nguyễn Minh Châu, chẳng hạn, thì không chỉ để nói về đôi trai gái yêu nhau hay sự ấm áp của mối quan hệ cha con trong gia đình, mà cái riêng đã hòa vào cái chung, trở thành sự chung sức, tiếp bước giữa các thế hệ, cùng nhau nhìn về một hướng giữa các cá nhân: cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và thống nhất đất nước.

Tương tự, trường ca nổi tiếng “Bài ca chim Chrao” của nhà thơ Thu Bồn kể chuyện tình bạn chiến đấu keo sơn và tấm gương hy sinh anh dũng của hai cán bộ cách mạng là Hùng (người Kinh) và Y Rin (người Thượng), nhưng rõ ràng đây không phải chỉ là trường ca về tình đồng đội, đồng chí giữa hai cá nhân, mà vượt lên, nó là một trường ca về sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, ý chí một lòng theo Đảng, theo cách mạng, và tinh thần chiến đấu vô cùng bất khuất của đồng bào các tộc người Tây Nguyên anh dũng.

Nói chung, nếu xét về giác độ thể loại, “văn học viết về kháng chiến chống Mỹ trong kháng chiến chống Mỹ” đã phát triển khá đầy đủ những thể loại cần thiết để hình thành diện mạo của một nền văn học hiện đại: thơ trữ tình, trường ca, truyện ngắn, tiểu thuyết. Nhưng vẫn cần phải nói đến một thể loại nữa: ký văn học, với các biến thể tiểu loại như bút ký hay tùy bút. Do hoàn cảnh chiến tranh và sáng tác tại chiến trường, ngay lập tức khi sự kiện xảy ra, và hơn nữa, với tính chất phi hư cấu đặc định (non-fiction), ký văn học trong kháng chiến chống Mỹ luôn hầm hập hơi thở của thời sự và tình cảm của thời đại. Tác phẩm “Bức thư Cà Mau” của nhà văn Anh Đức - dưới hình thức bức thư của một nhà văn trẻ từ chiến trường miền Nam gửi ra cho nhà văn lão thành Nguyễn Tuân ngoài Bắc - là cồn cào nỗi nhớ Hà Nội, nhớ miền Bắc Xã hội chủ nghĩa (dù chưa một lần được gặp) và niềm trông ngóng ngày đất nước hoàn toàn độc lập, thống nhất.

Tác phẩm ký “Đường chúng tôi đi” mà nhà văn Nguyễn Trung Thành viết từ chiến trường khu V, in trên Văn nghệ Quân giải phóng số đầu tiên, là cả một bừng bừng hào khí của những người lính trẻ vào trận, với đầy đủ ý thức về trách nhiệm, nghĩa vụ của mình với Tổ quốc, với nhân dân, với sự nghiệp cách mạng. Tập tùy bút “Hà Nội ta đánh Mỹ giỏi” của nhà văn Nguyễn Tuân là một niềm tự hào to lớn về ý chí chiến đấu và sức mạnh chiến thắng của quân dân Việt Nam trước cỗ máy chiến tranh tưởng như không có gì địch lại được của đế quốc Hoa Kỳ. Cần phải nhớ rằng tập tùy bút này của Nguyễn Tuân được Hội Văn nghệ Hà Nội xuất bản ngay sau khi đợt ném bom B52 cuối cùng của Mỹ chấm dứt (31/12/1972). Và điều này đưa chúng ta đến suy nghĩ về tác động của những thiết chế văn học - báo, tạp chí, nhà xuất bản, hội đoàn văn chương, các giải thưởng - đối với sự phát triển của sáng tác văn học nói chung và sáng tác “văn học về kháng chiến chống Mỹ trong kháng chiến chống Mỹ”.

Những ai quan tâm hẳn còn nhớ: trong bối cảnh bom đạn chiến tranh vô cùng khốc liệt, Hội Nhà văn Việt Nam, Báo Văn nghệ, Tạp chí Văn nghệ quân đội… vẫn duy trì hoạt động bình thường, vẫn tổ chức các cuộc vận động sáng tác, các cuộc thi, vẫn phát hiện và trao giải thưởng cho các tác giả, tác phẩm xứng đáng. Ví như ở “mùa thơ trận mạc” năm 1972 - 1973, Báo Văn nghệ đã cùng lúc trao giải Nhất cho bốn nhà thơ đang chiến đấu và sáng tác ở những chiến trường nóng bỏng nhất, những cái tên sau này sẽ trở thành niềm tự hào của thơ ca Việt Nam thời chống Mỹ: Lâm Thị Mỹ Dạ, Nguyễn Đức Mậu, Nguyễn Duy, Hoàng Nhuận Cầm.

2. Sau năm 1975, văn học kháng chiến chống Mỹ đã chuyển sang giai đoạn “văn học viết về kháng chiến chống Mỹ sau kháng chiến chống Mỹ”. Có một khoảng thời gian trên dưới 10 năm, quán tính của lối nghĩ, lối viết cũ - lối viết đã làm nên hào quang cho “văn học viết về kháng chiến chống Mỹ trong kháng chiến chống Mỹ” - lại trở thành sức ì với các tác giả, nhất là các tác giả cựu binh, những người từ chiến tranh đi ra. Đến mức, chừng như bức bối không thể chịu nổi, nhà văn Nguyễn Minh Châu đã viết một tiểu luận rất gay gắt: “Hãy đọc lời ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ minh họa”, đòi hỏi người sáng tác văn học phải đổi mới cách nghĩ, cách viết, nhất là viết về cuộc kháng chiến vừa qua.

Nhu cầu phải đổi mới từ nội tại của những người cầm bút lại cộng thêm với gió đổi mới, cởi trói tư duy sáng tạo từ Đại hội Đảng lần thứ VI đã khiến cho văn học Việt Nam thay đổi thật nhanh chóng, mạnh mẽ, trong đó có văn học viết về kháng chiến chống Mỹ. Đầu tiên phải kể đến làn sóng trường ca bắt đầu từ giữa những năm 1980: “Đất nước hình tia chớp” của Trần Mạnh Hảo, “Đường tới thành phố” của Hữu Thỉnh, “Trường ca sư đoàn” của Nguyễn Đức Mậu, “Sông núi trên vai” của Anh Ngọc v.v... Tiếp đến là tiểu thuyết: “Vòng tròn bội bạc”, “Ăn mày dĩ vãng” của Chu Lai, “Đất trắng” của Nguyễn Trọng Oánh, “Trong cơn gió lốc”, “Không phải trò đùa” của Khuất Quang Thụy, “Chim én bay” của Nguyễn Trí Huân, “Nỗi buồn chiến tranh” của Bảo Ninh, “Tàn đen đốm đỏ” của Phạm Ngọc Tiến, “Những mảnh đời đen trắng” của Nguyễn Quang Lập v.v...

Ở mảng những tác phẩm trường ca và tiểu thuyết này – chưa kể thơ trữ tình và truyện ngắn – cuộc kháng chiến vừa qua đã được nhìn nhận theo một cách đầy đủ và sòng phẳng hơn. Chiến đấu là chính nghĩa và tất yếu, chiến thắng là vĩ đại và rất đáng tự hào, nhưng cái giá mà dân tộc ta phải trả cho hòa bình và thống nhất cũng quá lớn. Chiến tranh hủy hoại sinh mạng con người, hủy hoại phẩm tính người, tàn phá thiên nhiên và môi trường sống, dư chấn mà nó tạo ra kéo dài rất lâu và cũng rất khó lấp đầy trong đời sống tinh thần của cả đất nước. Các nhà văn, nhà thơ của chúng ta, ở vị thế của người thời hậu chiến, đã nhìn thời mà mình đang sống và nhìn về giai đoạn kháng chiến chống Mỹ đã trải qua bằng cái nhìn như thế. Điều đó đã góp phần làm nên giá trị nhân văn cho tác phẩm của họ.

Kháng chiến chống Mỹ đã kết thúc 50 năm (1975 - 2025). Nhưng với tư cách một giai đoạn lớn trong lịch sử chiến đấu chống xâm lược của dân tộc Việt Nam, giai đoạn ấy vẫn chưa, và không thể chấm dứt sứ mệnh làm một trong những ngọn nguồn đề tài cho nhận thức và sáng tạo văn học nghệ thuật. Nền văn học Việt Nam viết về kháng chiến chống Mỹ của chúng ta - cả trong và sau kháng chiến - đã ghi nhận khá nhiều thành tựu đáng kể, nhưng chủ yếu đến từ các tác giả cựu chiến binh, những người đã đi qua chiến tranh và “không sao thoát ra khỏi chiến tranh”. Giờ đây, bạn đọc đang chờ đón những thành tựu mới, được kiến tạo từ những tác giả thuộc thế hệ mới, những người chưa từng bao giờ có trải nghiệm thực tế về chiến tranh.

Hoài Nam