Văn kiện Đại hội nên có nội dung về phát triển văn hóa đọc

Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV nêu ra mục tiêu: “Xây dựng nền báo chí, xuất bản, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại”; đồng thời chỉ ra cần “Đẩy mạnh chuyển đổi số, xây dựng và quản lý tốt môi trường văn hóa; phát triển và quản lý có hiệu quả thị trường sản phẩm, dịch vụ văn hóa số”.

Chia sẻ với Tri thức - Znews, Ông Nguyễn Nguyên - Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch - cho rằng Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV của Đảng đã có những nội dung nhằm phát triển chiều sâu cho ngành xuất bản. Ông nhấn mạnh “phát triển văn hóa đọc” là một nội dung cần thiết với ngành, cần được bổ sung và có những cơ chế chính sách nhằm chấn hưng văn hóa đọc cả nước.

Xây dựng nền xuất bản chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại

- Dự thảo Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng với tinh thần đặt văn hóa ở vị trí trung tâm của chiến lược phát triển, xác định rõ: văn hóa là nguồn lực nội sinh, là nền tảng tinh thần của xã hội, là động lực và hệ điều tiết cho phát triển bền vững quốc gia. Đó là một định hướng lớn, toàn diện, mở ra không gian mới cho các ngành Văn hóa, trong đó xuất bản không chỉ là một lĩnh vực thuộc cấu trúc văn hóa, mà còn là hạ tầng tư tưởng, hạ tầng tri thức và hạ tầng lưu giữ - lan tỏa hệ giá trị của quốc gia.

Trong dòng chảy đó, để đóng góp vào văn kiện với góc nhìn của ngành Xuất bản, In và Phát hành, theo tôi, văn kiện cần làm nổi bật 3 nội dung trọng yếu: (1) Khẳng định và bổ sung vai trò nòng cốt của xuất bản trong xây dựng, bảo vệ nền tảng tư tưởng, hệ giá trị văn hóa và hệ tri thức quốc gia; (2) Nhấn mạnh định hướng phát triển xuất bản theo trục chuyên nghiệp - nhân văn - hiện đại; (3) Coi phát triển văn hóa đọc là trụ cột căn bản của kiến tạo xã hội học tập, xã hội tri thức, xã hội văn hóa trong kỷ nguyên mới.

- Nếu ở Đại hội XIII của Đảng, chúng ta nhấn mạnh xây dựng, phát triển ngành xuất bản theo hướng tinh gọn, chất lượng, hiện đại hóa, thì ở lần này, chúng ta phát triển chiều sâu của ngành xuất bản - đó là tính chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại.

Đây đều là những thuộc tính và yêu cầu cốt lõi cho sự phát triển của xuất bản. Tuy nhiên, trong bối cảnh mới, cần hiểu tính chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại với nội hàm mới.

Nói tới xuất bản, đầu tiên phải nói tới yếu tố nhân văn. Ngành xuất bản đem theo tri thức, văn hóa để bồi đắp, xây dựng tâm hồn nên hiển nhiên ngành phải hướng đến mục tiêu quan trọng là thể hiện được tinh thần nhân văn trong toàn bộ hoạt động của mình.

Tính nhân văn của xuất bản là bản chất bất biến của ngành này, trong bối cảnh kinh tế thị trường và cạnh tranh nội dung số, tính nhân văn càng phải được khẳng định rõ ràng hơn. Tôi cho rằng Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV cũng nên nhấn mạnh điều này; cũng như nhấn mạnh trách nhiệm của người làm công tác xuất bản là phải hướng đến nhiệm vụ trung tâm - đưa ngành xuất bản đạt được tiêu chí nhân văn này.

Tính nhân văn có thể thể hiện trên tất cả quá trình hoạt động của xuất bản, bắt đầu từ quá trình khơi dậy tinh thần sáng tạo của đội ngũ tác giả. Nói ra thì thấy đơn giản, nhưng rõ ràng tạo ra được không gian mang tính khai phóng cho sáng tạo không phải là câu chuyện có thể dễ dàng làm được. Đây là điều cần sự quan tâm đặc biệt.

Xuất bản nhân văn còn có nghĩa là sách hướng tới đa dạng đối tượng, ai cũng có thể được thụ hưởng. Sách phải đến được với người đọc. Sách mà chỉ phục vụ một đối tượng hẹp, chỉ phục vụ những người có điều kiện thì có lẽ không thể thể hiện được tinh thần nhân văn của ngành xuất bản. Nhân văn của xuất bản không chỉ là nội dung hướng thiện mà còn là không bỏ quên những không gian đọc thiểu số, vùng xa, nhóm yếu thế; không để tri thức bị độc quyền hóa bởi mục tiêu lợi nhuận cực đại; giữ vững ranh giới giữa tự do sáng tạo và trách nhiệm xã hội; nuôi dưỡng lý tưởng, nhân cách, lòng yêu nước, tinh thần tương trợ và tự tôn dân tộc; để sách không chỉ là sản phẩm thương mại mà là công cụ nuôi dưỡng phẩm chất con người.

Như vậy, tính nhân văn của ngành phải được thể hiện từ câu chuyện sáng tạo, cho đến người làm xuất bản, cho đến nội dung sách, cho đến việc đưa sách tới được bạn đọc. Tinh thần nhân văn cần được thể hiện một cách đầy đủ trên tất cả phương diện. Đó là điều không đơn giản để làm được, đòi hỏi một nỗ lực lớn của ngành cũng như các điều kiện cần có như cơ chế chính sách, sự đầu tư của Nhà nước.

Thứ hai, về tính chuyên nghiệp của ngành xuất bản. Chúng ta đang ở trong giai đoạn hội nhập, hội nhập với nền kinh tế, hội nhập với các ngành nghề khác và đặc biệt là hội nhập quốc tế. Bởi vậy, câu chuyện tính chuyên nghiệp của mỗi một ngành nghề là hết sức quan trọng. Tính chuyên nghiệp của xuất bản ngày nay nằm ở năng lực chuẩn hóa các dòng chảy tri thức.

Chuyên nghiệp không chỉ là biên tập đúng chính tả, đúng ngữ pháp, mà là: Khả năng thẩm định nội dung theo chuẩn chuyên môn cao nhất; Khả năng phản biện học thuật và phản biện chính sách qua xuất bản; Khả năng phát hiện và định vị được các dòng tư tưởng mới, những nguồn tri thức có giá trị lâu dài; Khả năng xây dựng đội ngũ biên tập viên vừa vững bản lĩnh chính trị, vừa có tư duy tinh hoa học thuật, vừa có năng lực dẫn dắt diễn ngôn xã hội; Khả năng đưa xuất bản Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi tri thức toàn cầu, từ dịch thuật, chuyển nhượng bản quyền đến hợp tác học thuật và phát hành quốc tế.

Trong thời gian qua, những hạn chế xảy ra có nhiều xuất phát điểm đến từ sự thiếu chuyên nghiệp. Việc nâng cao tính chuyên nghiệp - đầu tiên là của đội ngũ lãnh đạo, nhất là đội ngũ lãnh đạo nhà xuất bản, đội ngũ biên tập viên, những người tham gia vào công tác xuất bản - là rất cần thiết. Nếu tính chuyên nghiệp cao, việc xâm phạm bản quyền sẽ được hạn chế nhiều.

Sự chuyên nghiệp của người làm xuất bản cũng đòi hỏi tính chuyên nghiệp cao hơn nữa của những người quản lý, người chỉ đạo, người làm công tác hội. Những người làm công tác quản lý như chúng tôi hiểu rằng thời gian tới đây, chúng tôi phải làm tốt hơn nữa câu chuyện của mình, làm sao để đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, làm sao để thật sự hiệu quả trong quá trình thực hiện chuyển đổi phân cấp, phân quyền, hai cấp chính quyền như hiện nay, để không có bất kỳ một quy định pháp luật nào, thể chế nào gây cản trở, khó khăn trong quá trình triển khai các hoạt động phát triển ngành xuất bản.

Thứ ba, về tính hiện đại của ngành xuất bản. Đây là mệnh đề đã được nhấn mạnh ở Đại hội XIII của Đảng, và tiếp tục khẳng định trong Đại hội XIV, thể hiện tính nhất quán, và tự nó cũng đòi hỏi một sự xây dựng nhất quán của Đảng với sự phát triển của ngành xuất bản. Xuất bản là một ngành phục vụ trực tiếp cho việc xây dựng nền kinh tế tri thức. Nó đòi hỏi đặt ngành xuất bản trong một yêu cầu đổi mới, sáng tạo, chuyển đổi số cũng như ngành khác, nhưng hơn thế, ngành xuất bản cần phải đi trước.

Tôi muốn nhấn mạnh, tính hiện đại nghĩa là chuyển từ tư duy “làm sách” sang tư duy “làm nền tảng tri thức”. Đó là: Chuẩn hóa nội dung theo cấu trúc dữ liệu để có thể sử dụng trong môi trường AI, học máy và hệ thống gợi ý tri thức; Chuyển mô hình từ xuất bản truyền thống sang xuất bản đa nền tảng, đa phương tiện; Đầu tư cho hạ tầng bản quyền số, nhận diện số (DOI, ISBN chuẩn quốc tế), khai thác nội dung dạng mô-đun phục vụ giáo dục và sáng tạo nội dung; Xây dựng kho dữ liệu nội dung tiếng Việt đủ lớn, đủ chuẩn, đủ sạch để trở thành “nguồn gốc dữ liệu huấn luyện” cho AI Việt Nam, tránh phụ thuộc dữ liệu ngoại nhập. Trong thời đại AI tạo sinh, quốc gia nào không làm chủ nguồn dữ liệu tri thức của mình sẽ đánh mất quyền chủ động trong tương lai. Và nguồn dữ liệu đáng tin cậy nhất của quốc gia chính là nguồn dữ liệu xuất bản.

- Chuyển đổi số hoàn toàn không phải là quá trình số hóa. Bản chất chuyển đổi số là tạo ra một cách làm mới dựa trên các nền tảng số. Tức là chúng ta phải đổi mới phương thức tổ chức quản lý hoạt động của ngành dựa trên nền tảng số chứ không phải là quá trình số hóa.

Ngay từ thập niên đầu thế kỷ 21, quá trình số hóa của hoạt động xuất bản đã diễn ra. Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi số là quá trình thực sự thay đổi phương thức tổ chức vận hành, dựa trên các nền tảng số. Như vậy, chúng ta không chỉ nhìn thấy các sản phẩm số mà chúng ta phải có sự đổi mới về quản lý, về quy trình số. Chúng ta cũng phải có sự tiếp cận, phân phối dựa trên nền tảng số. Đây là câu chuyện đòi hỏi nhiều sự đổi mới trong ngành.

Tại các sự kiện quốc tế, giới xuất bản chú ý rất nhiều tới yếu tố này, đặc biệt quan tâm tới Big Data (dữ liệu lớn) và AI (trí tuệ nhân tạo). Đây là hai đối tượng cực kỳ quan trọng, có thể nói là một trong những nội dung trung tâm mà ngành xuất bản tới đây phải dựa trên chúng để thực hiện quá trình hiện đại hóa.

Thủ tướng Phạm Minh Chính trải nghiệm quầy sách điện tử tại Hội chợ Mùa thu. Ảnh: Waka.

“Dự thảo Văn kiện cần có những nội dung đánh giá sâu hơn về văn hóa đọc”

- Dự thảo Văn kiện lần này đã đưa ra được những nội dung rất quan trọng. Tuy nhiên, nếu như có thể được bổ sung, tôi mong muốn đề nghị bổ sung một điều vô cùng cần thiết: đó là phát triển văn hóa đọc. Với sứ mệnh chiến lược của mình, ngành Xuất bản trân trọng kiến nghị cần xác định rõ hơn rằng: văn hóa đọc là một trụ cột độc lập của văn hóa, là tiền đề của mọi văn hóa nhận thức và văn hóa ứng xử trong xã hội tri thức.

Bản chất ngành xuất bản là hướng đến người đọc, nên văn hóa đọc không chỉ là nền tảng hỗ trợ cho hoạt động xuất bản mà nó cũng là mục tiêu của hoạt động xuất bản - phục vụ người đọc, đem trí tuệ đến cho người đọc.

Một xã hội mạnh không phải chỉ là một xã hội có người biết chữ, mà phải là xã hội có thói quen đọc, có năng lực đọc, có phương pháp đọc phản biện và có hạ tầng đọc bền vững. Trong kỷ nguyên bùng nổ thông tin và hỗn loạn thông tin, kỹ năng quan trọng nhất không phải là “tiếp cận được thông tin” mà là “sàng lọc, thẩm định, phản biện và chuyển hóa thông tin thành tri thức hữu ích”. Và kỹ năng đó chỉ được hình thành trong môi trường đọc sâu và đọc tích lũy.

Tôi cho rằng cần có những nội dung đánh giá kỹ hơn về văn hóa đọc trong thời gian qua trong các cấu phần hình thành sự phát triển của văn hóa. Đồng thời, cần có những giải giải pháp, chương trình hành động về văn hóa đọc. Tôi kỳ vọng rằng trong các chương trình phát triển văn hóa nói chung sẽ có phần riêng dành cho việc phát triển văn hóa đọc, chấn hưng văn hóa đọc. Đây là điều hết sức quan trọng, cần thiết phải làm mạnh mẽ hơn trong thời gian tới.

- Văn hóa đọc cần được tiếp cận mới: Không chỉ đọc chữ mà đọc đa thức: đọc sách in, sách điện tử, sách nói, ấn phẩm đa phương tiện, nội dung tương tác; Không chỉ đọc cá nhân mà đọc cộng đồng: câu lạc bộ đọc, diễn đàn đọc, mạng lưới truyền cảm hứng đọc; Không chỉ đọc thụ động mà đọc kiến tạo: đọc để phản biện, để viết lại, để sáng tạo, để đề xuất chính sách, để kiến tạo tri thức mới; Không chỉ đọc giải trí mà đọc chiến lược: đọc để nuôi năng lực cạnh tranh quốc gia, nuôi tư duy đổi mới, nuôi tinh thần khai phóng.

Tôi thấy rằng cần có nhiều sự đổi mới để sách tiếp cận được đa dạng đối tượng bạn đọc. Khi các loại văn hóa nghe nhìn, văn hóa mạng ngày càng tăng sức cạnh tranh, thì văn hóa đọc cũng cần một cách tiếp cận mới. Tôi đã nhiều lần trao đổi rằng: đã qua thời chúng ta bắt con em mình đọc sách, mà chúng ta phải làm thế nào để con em đọc sách một cách tự nguyện, tức là chúng ta phải biến những văn hóa mạng, văn hóa nghe nhìn trở thành văn hóa đọc, chúng ta phải lồng ghép văn hóa đọc trong đó. Người làm xuất bản cần phải tiếp tục có những đổi mới sâu hơn về sản phẩm phục vụ bạn đọc.

Muốn phát triển văn hóa đọc, cần chuyển từ lời kêu gọi sang đầu tư hạ tầng và thể chế, trong đó cần xác định rõ một số nhiệm vụ trọng tâm như: Xây dựng Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa đọc và tri thức số. Đưa chỉ số đọc trở thành một chỉ báo trong bộ chỉ số phát triển con người và phát triển địa phương. Mỗi trường học phải trở thành không gian đọc chuẩn, không chỉ là nơi “học chương trình” mà là nơi “học năng lực đọc và tư duy”. Mỗi địa phương phải có hệ mạng thư viện liên kết, có sách mới, có sách số, có sách nói, thay vì thư viện chỉ là nơi lưu trữ sách cũ. Mỗi gia đình được khuyến khích hình thành tủ sách gia đình, coi đó là một tiêu chí văn hóa. Nhà nước cần đầu tư dài hạn cho quỹ bản quyền quốc gia, giúp mua bản quyền, dịch thuật và phổ cập tri thức tinh hoa thế giới đến công chúng.

Tôi cho rằng phải đưa được tiết đọc thực sự vào trong trường học. Đó là một trong những điều kiện có tính nền tảng, tiền đề cho câu chuyện phát triển văn hóa đọc. Nếu chúng ta không nuôi dưỡng tình yêu sách ở các bạn đọc trẻ, sẽ rất khó tạo ra một thế hệ có văn hóa đọc.

Đưa tiết đọc vào giờ học chính khóa là một điều cần thiết để có thêm tri thức nền tảng, phát triển văn hóa đọc. Ảnh: Đinh Hà.

Xuất bản đóng vai trò trung tâm của nền kinh tế tri thức

- Bản chất của ngành xuất bản là đem đến thông tin, đem đến tri thức. Mục tiêu của ngành xuất bản là đem tới tri thức phục vụ cho công cuộc đổi mới sáng tạo. Tôi nghĩ ngành xuất bản có thể xác định vai trò là một trong những nội dung trung tâm của nền kinh tế tri thức. Chúng ta cần tập trung đầu tư hơn nữa cho việc phát triển được hệ tri thức Việt, mà xuất bản đóng vai trò quan trọng trong câu chuyện này. Xây dựng hệ tri thức không chỉ cần riêng ngành xuất bản, nhưng xuất bản sẽ là trung tâm trong câu chuyện này.

- Ngành xuất bản trong tương lai là một bộ phận cấu thành trong công nghiệp văn hóa, nên chắc chắn nó phải có sự kết nối giữa các lĩnh vực công nghiệp văn hóa. Chúng ta có thể thấy câu chuyện của một tác phẩm chuyển thể thành phim đã tạo ra doanh thu lớn cho cả bộ phim lẫn người làm xuất bản.

Bởi vậy, tôi cho rằng xuất bản chỉ có thể phát huy được hết vai trò của mình trong nền kinh tế tri thức trên cơ sở khai thác tốt giữa 2 yếu tố: một mặt thực hiện nhiệm vụ tư tưởng văn hóa, bên cạnh đó không thể quên yếu tố thương mại và kinh doanh. Đây là sự kết hợp cần thiết của một ngành công nghiệp nằm trong các ngành công nghiệp văn hóa.

Thúy Hạnh