Vang vọng tiếng trống Mê Linh của Hai Bà Trưng

Truyền cảm hứng khát vọng hòa bình

Ngày 9/3/2025, trong cuộc giao lưu ra mắt tiểu thuyết "Bố con cá gai" tại Hà Nội, nhà văn Hàn Quốc Cho Chang-in nói rằng ông rất ấn tượng với chí khí Hai Bà Trưng. Hình tượng cuộc đời và sự nghiệp oanh liệt của hai nữ anh hùng có thể là nguồn cảm hứng cho tác phẩm tiếp theo của ông. Nhà văn Cho Chang-in còn cho hay, Việt Nam là đất nước mang lại cho ông nhiều cảm xúc mà càng tìm hiểu sâu ông càng trân trọng những giá trị lịch sử, văn hóa của người Việt. Trong đó, những câu chuyện về huyền thoại Hai Bà Trưng để lại ấn tượng mạnh mẽ và gợi nguồn cảm hứng đặc biệt cho ông.

Sân khấu hóa Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng ở đền Đồng Nhân.

Còn nhớ, trước đây trong bài phát biểu tại Hội nghị Thượng đỉnh lãnh đạo doanh nghiệp APEC ở Đà Nẵng ngày 10/11/2017, Tổng thống Mỹ Donald Trump khi đề cập đến chủ quyền độc lập tự do có nói rằng: "Đó chính là những cảm xúc bỏng cháy trong trái tim mọi nhà ái quốc và mọi dân tộc. Chủ nhà Việt Nam hiểu được cảm xúc này không chỉ từ 200 năm trước mà từ 2.000 năm. Đó là vào năm 40 sau Công nguyên khi Hai Bà Trưng thức tỉnh tinh thần của người dân trên đất nước này. Đó cũng là lần đầu tiên người dân Việt Nam đứng lên đòi độc lập và phẩm giá của mình".

Trò chuyện với chúng tôi tại Liên hoan Thơ quốc tế Thượng Hải vào cuối năm 2023, một nhà thơ Ba Lan khi nói về lịch sử và văn hóa Việt Nam cũng rất cảm kích về hành động vì nghĩa lớn của Hai Bà Trưng. Đó là hai vị nữ anh hùng còn tượng trưng cho sự bình đẳng giới từ xưa của người Việt. Rõ ràng, khát vọng độc lập tự do dân tộc từ cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng không chỉ là niềm tự hào cho nòi giống Lạc Hồng mà "Tiếng trống Mê Linh" huyền thoại còn vang vọng thế giới, truyền cảm hứng cho những người yêu chuộng hòa bình nhân loại.

Ký ức hào hùng nghĩa khí Nữ vương

Từ thuở ấu thơ tôi hay nghe bà ngoại và má ru em bằng nhiều bài ca dao, dân ca, truyện thơ Nôm. Trong đó có bài diễn ca về Hai Bà Trưng nghe má đọc hoài tôi cũng thuộc nằm lòng: "Bà Trưng quê ở Châu Phong/ Giận người tham bạo thù chồng chẳng quên/ Chị em nặng một lời nguyền/ Phất cờ nương tử thay quyền tướng quân/ Ngàn Tây nổi áng phong trần/ Ầm ầm binh mã xuống gần Long Biên/ Hồng quần nhẹ bước chinh yên/ Đuổi ngay Tô Định, dẹp yên biên thành/ Kinh kỳ đóng cõi Mê Linh/ Lĩnh Nam riêng một triều đình nước ta…".

Khi được học ở nhà trường tôi mới biết đây là đoạn văn vần trong tác phẩm "Đại Nam quốc sử diễn ca" do vua Tự Đức nhà Nguyễn lệnh cho Lê Ngô Cát viết bằng chữ Nôm, về sau Phạm Đình Toái biên soạn, Phan Đình Thực hiệu chỉnh và Đặng Huy Trứ in ấn. Bản chữ quốc ngữ đầu tiên của "Đại Nam quốc sử diễn ca" do Trương Vĩnh Ký diễn âm xuất hiện từ năm 1870.

Tôi lớn lên thời kỳ đất nước đã thống nhất. Nhiều đoàn cải lương từ Sài Gòn và Nam Bộ thường ra miền Trung biểu diễn. "Tiếng trống Mê Linh" là một trong những vở cải lương tôi say mê nhất. Thật hào hùng khi bà Trưng Trắc xuất hiện trên sân khấu vung gươm cất lời hiệu triệu: "Hỡi đồng bào trăm họ/ Giặc Đông Hán đang xéo giày đất nước/ Nhục nào hơn nhục nô lệ ngoại bang/ Thà chết mà đứng thẳng/ Không cam chịu sống quỳ/ Đất nước Nam cẩm tú/ Người dân Nam anh hùng/ Trước đền thờ Quốc Tổ/ Thề hy sinh giết giặc cứu non sông/ Xin thề!".

Và vở tuồng chấm dứt khi quân xâm lược nhà Hán của Thái thú Tô Định bị quân Nam anh dũng đánh đuổi ra khỏi cõi bờ và Anh hùng Trưng Trắc tuyên bố: "Hãy nổi trống đồng, cho con cháu ngàn sau tiếp nối hồn thiêng giống nòi bất khuất... Đất nước Nam độc lập muôn đời!".

Có thể nói "Tiếng trống Mê Linh" là vở cải lương kinh điển, do đạo diễn Ngô Y Linh dàn dựng công phu. Nguyên tác vở tuồng dựa trên kịch bản ca kịch 5 màn mang tên "Trưng Vương" của soạn giả Việt Dung soạn vào khoảng thập niên 1960, được xuất bản vào năm 1972. Năm 1975, đoàn hát Thanh Minh nổi tiếng Sài Gòn tái lập, soạn giả Vĩnh Điền chuyển thể vở ca kịch sang cải lương và đặt tên mới là "Tiếng trống Mê Linh". Vĩnh Điền còn hợp tác với hai soạn giả khác là Viễn Châu và Nguyễn Phương để hoàn thiện kịch bản. Đạo diễn Ngô Y Linh dàn dựng "Tiếng trống Mê Linh" đưa ra công diễn lần đầu vào mùa xuân năm 1977, với sự góp mặt nhiều diễn viên tài danh như Thanh Nga, Hùng Minh, Bích Sơn, Thanh Sang, Bảo Quốc và còn được quay thành phim phát sóng trên truyền hình.

Thức tỉnh tinh thần độc lập tự do chủ quyền

Hai Bà Trưng là tên chỉ chung hai chị em Trưng Trắc và Trưng Nhị. Theo truyền thuyết, quê nội của Hai Bà ở làng Hạ Lôi, nay thuộc huyện Mê Linh, còn quê ngoại ở làng Nam Nguyễn, nay thuộc huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội.

Theo nghiên cứu của các nhà sử học, nhà Đông Hán đã áp dụng chính sách đồng hóa gắt gao và bóc lột nặng nề gây nên bất bình cho người Việt ở Giao Chỉ. Lạc tướng các địa phương liên kết với nhau để chống lại nhà Hán. Chồng của bà Trưng Trắc là Thi Sách, con trai Lạc tướng ở Chu Diên, cùng có chí hướng chống nhà Hán. Khoảng năm 39-40, Thái thú Tô Định đã giết Thi Sách nhằm trấn áp sự phản kháng người Việt. Nợ nước thù nhà càng thêm chồng chất, Trưng Trắc cùng Trưng Nhị "Chị em nặng một lời nguyền/ Phất cờ nương tử thay quyền tướng quân".

Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng khởi đầu mùa xuân tháng 3 năm Canh Tý - 40, nhận được sự hưởng ứng của quân dân khắp các quận Nam Hải, Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố. Thái thú Tô Định thua bỏ chạy. Đất nước độc lập. Trưng Trắc tự lập làm vua, xưng là Trưng Nữ Vương, hay còn gọi là Trưng Vương cùng em Trưng Nhị cai quản Lĩnh Nam, chọn Mê Linh đóng đô.

Nghe tin Trưng Trắc xưng vương, nhà Hán tức giận động binh, phong Mã Viện làm Phục Ba tướng quân, Phù Lạc hầu Lưu Long làm phó tướng, chỉ huy khoảng 2 vạn quân chia làm 2 cánh thủy, bộ sang xâm lược Lĩnh Nam. Quân của Hai Bà Trưng kiên cường chống đỡ. Thế nhưng trước sức mạnh áp đảo và kinh nghiệm chinh chiến dày dạn của đối phương, hai bà quyết định lui quân về trấn giữ ở Cẩm Khê, nay thuộc huyện Thạch Thất, Hà Nội. Đến năm Quý Mão - 43, vì bị quân nhà Hán truy đuổi đường cùng, Hai Bà Trưng giữ tròn khí tiết đã gieo mình xuống sông Hát tự vẫn.

Nhà sử học Lê Văn Hưu thời Trần trong sách "Đại Việt sử ký toàn thư" có viết: "Trưng Trắc, Trưng Nhị là đàn bà, hô một tiếng mà các quận Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố, cùng 65 thành ở Lĩnh Ngoại đều hưởng ứng, việc dựng nước xưng vương dễ như trở bàn tay, có thể thấy hình thế đất Việt ta đủ dựng được nghiệp bá vương".

Linh thiêng những ngôi đền thờ Hai Bà Trưng

Từ lâu trên cả nước đã có hơn 100 địa điểm thờ Hai Bà Trưng và các tướng lĩnh thuộc quyền. Ngoài ra, tại tỉnh Hồ Nam bên Trung Quốc cũng có miếu thờ Trưng Vương, do hai vị quan Nguyễn Thực và Ngô Thì Nhậm đi sứ phát hiện. Sau khi Hai Bà Trưng khởi nghĩa thất bại và tuẫn tiết, một số tướng lĩnh bị giặc bắt sang đất Hán đã bí mật lập đền thờ hai bà để tôn vinh và tưởng nhớ về quê hương.

Ở nước ta, Hà Nội là nơi tập trung nhiều nơi thờ phụng Hai Bà Trưng, mà lớn nhất là ba ngôi đền thiêng ở Đồng Nhân, Hát Môn - Phúc Thọ và Hạ Lôi - Mê Linh. Đền Hát Môn là Di tích Quốc gia đặc biệt, có không gian đẹp, rộng thoáng, nằm trong khu đất phong thủy "long chầu hổ phục". Hàng năm, theo âm lịch, Lễ hội đền Hát Môn được tổ chức vào các ngày: mùng 6/3, 4/9 và ngày 24 tháng Chạp. Trong đó, vào mùng 6/3, lễ hội sẽ diễn ra rất hoành tráng với nhiều nét riêng phong tục độc đáo qua từng năm.

Tương truyền, sau khi Hai Bà Trưng nhảy xuống sông Hát Giang tự vẫn và hóa thành tảng đá trắng trôi về bến bãi Đồng Nhân của sông Hồng. Nhân dân đã dùng vải đỏ rước tượng Trưng Trắc và Trưng Nhị về thờ phụng. Năm 1142, Vua Lý Anh Tông truyền lập đền thờ Hai Bà Trưng ngay tại bờ sông. Đến năm 1819, do bến sông sạt lở, đền thờ Hai Bà Trưng được chuyển vào khu Võ Miếu, thôn Hương Viên, huyện Thọ Xương. Hiện nay tại đây hình thành Khu Di tích Quốc gia đặc biệt Đền - Chùa - Đình Hai Bà Trưng, phường Đồng Nhân, quận Hai Bà Trưng.

Lễ hội đền Đồng Nhân cũng tổ chức hàng năm từ ngày mùng 4 đến 7/2 âm lịch. Mùa xuân năm Ất Tỵ 2025, tại đền Đồng Nhân đã diễn ra long trọng Lễ kỷ niệm 1985 năm Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng (40-2025) và công bố Quyết định ghi danh Lễ hội đền Hai Bà Trưng vào danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia vào ngày 5/3, tức mùng 6/2 âm lịch. Bà Bùi Thị Minh Hoài, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy, Trưởng đoàn đại biểu Quốc hội thành phố Hà Nội cùng nhiều vị lãnh đạo của Trung ương và thành phố đến tham dự.

Trước đó, vào ngày 3/2/2025, nhằm mùng 6 Tết Ất Tỵ, tại đền thờ Hai Bà Trưng ở quê hương làng Hạ Lôi, huyện Mê Linh cũng đã diễn ra Lễ rước vua Bà và kỷ niệm 1985 năm Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng, khai hội đền Hai Bà Trưng 3 ngày xuân, đã thu hút đông đảo các nhà lãnh đạo, người dân địa phương và du khách tham gia. Phát biểu tại Lễ khai mạc, Phó Chủ tịch nước Võ Thị Ánh Xuân khẳng định, trong những nhân tài đất Việt, hai bà Trưng Trắc và Trưng Nhị là hai nữ anh hùng đầu tiên của dân tộc, đã nêu tấm gương oanh liệt, là niềm tự hào của phụ nữ và nhân dân Việt Nam. Đây là cuộc khởi nghĩa tập hợp rất nhiều các nữ tướng từ khắp mọi miền, quyết tâm, đồng lòng đánh đuổi giặc ngoại xâm giành lại độc lập cho đất nước, hạnh phúc cho nhân dân.

Phan Hoàng