Về Cần Thơ xem Cầm Thi

Từ khi Luật Di sản Văn hóa ra đời (2001), đến nay hệ thống bảo tàng ngoài công lập với nhiều loại hình khác nhau đã dần hình thành. Tuy nhiên trong những chuyến khảo sát của tôi ở các tỉnh thành trong cả nước, tôi nhận thấy số lượng bảo tàng ngoài công lập còn quá ít ỏi so với tiềm năng, trữ lượng những di sản văn hóa đang được nhiều cá nhân, cộng đồng lưu giữ hoặc sở hữu.

Bảo tàng kiểu “kho mở”

Gần đây nhất tôi có dịp đến thăm nhà sưu tập Nguyễn An Hà và Bảo tàng Cầm Thi tại thành phố Cần Thơ. Nhà sưu tập Nguyễn An Hà - tính về tuổi tác thuộc thế hệ thứ ba những nhà sưu tập cổ vật ở Nam bộ - mà thế hệ đầu tiêu biểu là nhà văn hóa Vương Hồng Sển. Đây là thế hệ lớn lên sau ngày đất nước thống nhất, có cơ hội tiếp cận nhiều nguồn tài liệu, hiện vật kể cả những tài liệu quân sự, chính trị mà trong một thời gian dài chưa được đánh giá đúng giá trị lịch sử - văn hóa và khoa học. Điều này có thể nhìn thấy ở khối lượng lớn hiện vật đa dạng về loại hình và chất liệu, tính chất và niên đại... mà nhà sưu tầm Nguyễn An Hà đang lưu giữ.

Nhà sưu tập Nguyễn An Hà (phải) và họa sĩ Ngô Kim Khôi tại cuộc trưng bày tranh của họa sĩ Thái Đắc Phong. Ảnh: TLNV

Ngôi nhà anh ở có khuôn viên rộng rãi nên anh dành một phần làm nơi trưng bày di vật thời chiến: những lô cốt, công sự của lính Mỹ được phục dựng tỷ lệ 1/1 bằng vật liệu và hiện vật gốc như súng, đồ dùng sinh hoạt, các loại quân phục và trang thiết bị khác... Ngoài ra còn có ba xe tải lớn đã sử dụng trong chiến tranh cũng được anh đưa về trưng bày và bảo quản tại đây. Trong khuôn viên này còn có những chiếc cổng xưa đúc bằng gang với nhiều chi tiết hoa văn độc đáo với phong cách trang trí thời Pháp. Đó là cổng nhà xưa, dinh thự nổi tiếng quanh vùng được anh sưu tầm từ rất sớm.

Trong nhà Nguyễn An Hà nơi nào cũng như “kho hiện vật” mới tạm sắp xếp còn chưa kịp phân loại một cách có hệ thống theo chất liệu hay loại hình, niên đại. Anh giới thiệu với chúng tôi bộ sưu tập tranh của họa sĩ Thái Đắc Phong đã được trưng bày tại TP.HCM trong không gian triển lãm De La Sól của nghệ sĩ Xuân Phượng. Họa sĩ Thái Đắc Phong sinh sống ở miền Tây, ông từng hoạt động qua hai cuộc kháng chiến. Cơ may đưa Nguyễn An Hà gặp gỡ ông và từ đó những bức tranh của ông nằm im nhiều năm nay “sống dậy”, bước ra với người thưởng lãm, nhận được đánh giá cao từ các họa sĩ, nhà sưu tập và công chúng. Nguyễn An Hà không chỉ có trong tay sưu tập tranh của họa sĩ Thái Đắc Phong mà còn có tranh của một số họa sĩ nổi tiếng khác.

Cũng như một số nhà sưu tập phía Nam, Nguyễn An Hà có những sưu tập hiện vật thời kỳ trước 1975 kéo dài đến thời bao cấp thập niên 1980 - 1990. Mấy chục két nước ngọt còn đóng nguyên chai nhãn hiệu phổ biến như Chương Dương, bia Con Cọp, những vật dụng xưa cũ khác như máy hát, xe Honda, xe xích lô máy, máy may... Một “kho” áo dài xưa cùng hình chụp chủ nhân trong bộ quần áo đó... Một thời đã qua với những sinh hoạt đời thường bỗng “sống dậy” trong ký ức của bất cứ ai nhìn thấy những đồ vật quen thuộc này.

Bộ sưu tập các loại bia nước giải khát thời trước 1975 tại Bảo tàng Cầm Thi. Ảnh: N.A.H

Đặc biệt với người nghiên cứu văn hóa xã hội thì những tập báo và tạp chí cũ, trong đó có chồng báo Xuân với hình bìa được các họa sĩ nổi tiếng ở Sài Gòn thể hiện, các tờ rơi giới thiệu của các rạp chiếu phim... vô cùng hữu ích. Đó là các bộ báo quý hiếm như An Hà báo (của hai tỉnh An Giang - Hà Tiên thời chống Pháp), Gia Định báo, Nông cổ mín đàm...

Trong “kho mở” của nhà sưu tập Nguyễn An Hà còn có rất nhiều chân dung cá nhân, gia đình; các bản vẽ công trình trường học, nhà máy, dinh thự, kể cả bản vẽ một đoạn đường xe lửa hay một dòng kinh xáng... Tất cả được anh sưu tầm từ những chồng giấy tờ, hồ sơ bị bỏ đi, nhặt nhạnh từ tầng hầm các tòa nhà bị đập bỏ để xây mới... Đó là chưa kể cổ vật. Nhìn một số “gốm Cây mai” ở đây, tôi đã phải hỏi ngay xem anh còn lưu giữ những gì nữa? Tiếc là phần lớn sưu tập này anh đã trao đổi để có kinh phí sưu tầm các loại hiện vật khác. Đặc biệt anh còn sưu tập tài liệu hiện vật của một số nhân vật thuộc lĩnh vực lịch sử quân sự và gần đây đã cung cấp cho một số nhà nghiên cứu lĩnh vực này.

Bảo tàng Cầm Thi chỉ mới phục vụ chủ yếu là khách tại khu du lịch sinh thái này. Nếu nội dung của bảo tàng được trưng bày khoa học và chọn lọc hơn thì hoàn toàn có khả năng tiếp đón một lượng khách lớn hơn và đa dạng hơn.

Khơi thông dòng di sản từ bảo tàng

Việc sưu tầm, bảo quản và giới thiệu các sưu tập hiện vật tại Bảo tàng Cầm Thi không phải cá biệt. Tôi từng được tiếp xúc với những nhà sưu tập cũng có số lượng hiện vật rất lớn, theo nhiều chủ đề khác nhau, bằng nhiều chất liệu, nhiều loại hình... nhưng vẫn chưa giới thiệu rộng rãi với công chúng.

Qua trao đổi, điều đầu tiên có thể nhận biết là các nhà sưu tập có nhiều hiện vật khác nhau, tạm chia làm 4 chủ đề chính: cổ vật, hiện vật dân tộc học, hiện vật thời chiến tranh và hiện vật thời bao cấp. Mỗi chủ đề có nhiều nội dung dựa vào việc phân chia chất liệu, loại hình... Có những hiện vật có thể nằm ở nhiều nội dung, hoặc thuộc về các chủ đề khác nhau. Nó phản ánh sự đa dạng của đời sống xã hội ở mỗi địa phương, vùng miền, thậm chí cả những hiện tượng mà lịch sử chưa ghi chép.

Một số bìa báo Xuân xưa trong bộ sưu tập của Nguyễn An Hà.

Đây là khác biệt đầu tiên so với các bảo tàng công lập - nơi thường có chủ đề cơ bản là “truyền thống lịch sử” mang tính khái quát. Vì vậy có sự trùng lắp nội dung giữa nhiều bảo tàng địa phương. Còn các sưu tập cá nhân có nhiều “câu chuyện” khác nhau, gần gũi và thân thiện với người xem.

Thứ hai là sự đam mê của các nhà sưu tập, có thể “hy sinh, đánh đổi” nhiều thứ khác để có được những hiện vật quý hiếm hoặc yêu thích. Cơ chế tài chính cá nhân tạo điều kiện cho các nhà sưu tập linh hoạt trao đổi, mua bán hiện vật, ngoài ra họ còn có không gian để lưu giữ, tạm thời bảo quản hiện vật ở mức tối thiểu. Nhiều nhà sưu tập dành phần lớn không gian sắp xếp hiện vật như “kho mở” theo từng chủ đề, đây là cách thức phù hợp nhất hiện nay để có thể giới thiệu các sưu tập hiện vật; đồng thời cũng giúp “kiểm kê” để biết còn thiếu hay đã dư loại hiện vật nào, từ đó trao đổi, xây dựng bảo tàng “không đụng hàng”.

Thứ ba, để hình thành một bảo tàng thì ngoài số lượng, chủ đề các sưu tập hiện vật thì nguồn gốc và niên đại là những tiêu chí quan trọng. Không chỉ các cổ vật mới cần định tuổi mà các hiện vật khác cũng cần có một (khung) niên đại cụ thể (sản xuất vào thời gian nào), nguồn gốc rõ ràng (làm ra ở đâu), xuất xứ (tìm thấy, hoặc mua từ đâu). Đáng tiếc, khá nhiều hiện vật trong các sưu tập chưa có thông tin này hoặc có thể chủ nhân không tiết lộ. Thiếu nó, việc xác định giá trị hiện vật sẽ thiếu tính khoa học.

Một số bìa báo Xuân xưa trong bộ sưu tập của Nguyễn An Hà.

Thứ tư là nhiều nhà sưu tập chỉ muốn trưng bày hiện vật như “kho mở” mà chưa mặn mà với việc thành lập bảo tàng, thậm chí chưa muốn công khai sưu tập của mình. Điều làm họ ngần ngại là thủ tục hành chính cùng thái độ “không nhiệt tình” của cán bộ văn hóa địa phương. Nhiều nhà sưu tập và nhà nghiên cứu cho rằng các điều khoản về điều kiện cho phép thành lập bảo tàng ngoài công lập như trong Luật Di sản Văn hóa hiện nay quy định chung chung, nhiều điều không thiết thực, nặng về “quản lý” mà không thuận tiện cho cá nhân, cộng đồng tham gia hoạt động bảo tàng.

Gần đây nước ta đã có một số bảo tàng ngoài công lập gây được sự chú ý của cộng đồng bởi nội dung phong phú và hình thức trưng bày hiện đại, hấp dẫn. Khi tư nhân hoặc tổ chức quyết định thành lập bảo tàng thì họ đã có số vốn lớn bằng hiện vật, cơ sở vật chất và sẵn sàng đầu tư xây dựng bảo tàng hiện đại, theo xu hướng phát triển kinh tế di sản.

Làm thế nào để “khơi thông” nguồn vốn xã hội rất lớn này là một câu hỏi quan trọng mà các cấp quản lý ngành văn hóa cần nhanh chóng tìm ra câu trả lời.

Nguyễn Thị Hậu