Vì sao có tên gọi Hóc Môn?

Hóc Môn là một huyện ngoại thành quen thuộc của Thành phố Hồ Chí Minh, mang trong mình những dấu ấn lịch sử và văn hóa đặc sắc. Từ những cánh đồng lúa bát ngát, những vườn trầu xanh mướt, đến những di tích lịch sử ghi dấu một thời kháng chiến oanh liệt, Hóc Môn luôn gợi lên trong lòng người dân TP.HCM một cảm giác thân thương và gần gũi.

Tuy nhiên, bạn có bao giờ tự hỏi, vì sao vùng đất này lại mang tên gọi Hóc Môn? Cái tên này có nguồn gốc từ đâu và ẩn chứa những câu chuyện lịch sử, văn hóa nào?

Giải mã tên gọi Hóc Môn

Nguồn gốc tên gọi Hóc Môn vẫn còn là một vấn đề gây nhiều tranh cãi và chưa có một kết luận cuối cùng trong giới sử học và ngôn ngữ học. Tuy nhiên, có một số giả thuyết phổ biến và được nhiều người chấp nhận, mỗi giả thuyết mang đến một góc nhìn và cách giải thích riêng về tên gọi độc đáo này.

Một góc nhỏ ở huyện Hóc Môn ngày nay. (Ảnh: Vietnamfinance)

Nhiều ý kiến cho rằng cái tên này xuất phát từ sự kết hợp giữa hai từ "Hóc" và "Môn", mang ý nghĩa liên quan đến địa hình và vị trí địa lý của khu vực.

Trong tiếng Việt cổ và phương ngữ Nam Bộ, "hóc" có nghĩa là "rạch nhỏ, lạch nhỏ, khe nước nhỏ, hoặc vùng đất trũng, thấp, có nhiều rạch nhỏ". Hóc Môn xưa kia vốn là vùng đất thấp, có nhiều kênh rạch, sông ngòi chằng chịt, đặc biệt là hệ thống rạch Hóc Môn nổi tiếng. Địa hình này rất phù hợp với nghĩa của từ "hóc".

Từ "môn" có thể được hiểu theo nhiều nghĩa, nhưng trong ngữ cảnh địa danh, "môn" thường được hiểu là "cửa, cổng, hoặc lối vào". Hóc Môn, xét về vị trí địa lý, nằm ở cửa ngõ phía Tây Bắc của Sài Gòn xưa (Gia Định), là điểm giao thương, cửa ngõ quan trọng để đi vào trung tâm thành phố từ các tỉnh miền Tây.

Như vậy, theo giả thuyết này, Hóc Môn có thể được hiểu là "cửa ngõ (môn) của vùng đất có nhiều rạch nhỏ (hóc)" hoặc "vùng đất có nhiều rạch nhỏ (hóc) ở vị trí cửa ngõ (môn)". Cách giải thích này khá hợp lý và phù hợp với địa hình và vị trí địa lý đặc trưng của Hóc Môn xưa.

Nhiều học giả đưa ra cách lý giải khác về tên gọi Hóc Môn, cho rằng chữ “hóc” vốn được viết bằng chữ Hán 曲 mà âm hiện hành là "khúc", có nghĩa là "quanh co", "gãy gập", và nghĩa rộng là "kẹt”, nghẽn”, “mắc xương”. Từ "hóc hẻm" dùng để chỉ những con đường, rạch nhỏ hẹp, cũng để chỉ những nơi xa xôi, vắng vẻ.

Hóc Môn vốn có hệ thống sông ngòi, kênh rạch chằng trịt, là thế mạnh về giao thông đường thủy, nhưng cũng gây không ít khó khăn. Nhận thấy địa thế như vậy nên người xưa đặt tên huyện có chữ "hóc".

Còn chữ “môn” có nghĩa là cây môn nước hay khoai nước, một loại cây rất phổ biến ở các vùng phía Nam. Tại TP.HCM cũng có nhiều địa danh mang yếu tố này như rạch Môn (Thủ Đức), cầu và rạch Bàu Môn, xóm Bưng Môn (Củ Chi)... Tên gọi Hóc Môn được cho là dùng để chỉ vùng đất có nhiều con rạch nhỏ với những cây môn nước.

Sự thay đổi của Hóc Môn qua các thời kỳ

Năm 1885, quận Hóc Môn thuộc tỉnh Gia Định được thành lập, đánh dấu bước phát triển quan trọng trong lịch sử hành chính của vùng đất này. Quận Hóc Môn khi đó là một vùng lãnh thổ rộng lớn, bao gồm 4 tổng: Long Tuy Thượng, Long Tuy Hạ, Long Tuy Trung và Bình Thạnh Trung.

Điều đáng chú ý là, quận Hóc Môn thời kỳ đầu bao gồm cả phần lãnh thổ của 3 quận, huyện ngày nay là Hóc Môn, Củ Chi và Quận 12, cho thấy quy mô rộng lớn của vùng đất Hóc Môn xưa.

Trong quá trình phát triển đô thị và biến động hành chính, Hóc Môn đã trải qua nhiều lần sáp nhập, chia tách và tái lập:

Năm 1961: Hóc Môn sáp nhập với Gò Vấp, hình thành quận Gò Môn, một sự hợp nhất hành chính trong giai đoạn lịch sử nhất định.

18 thôn Vườn Trầu - địa điểm nổi tiếng ở Hóc Môn. (Ảnh: Tuyết Dân/Báo Phụ nữ TP.HCM)

Năm 1969: Quận Gò Môn tiếp tục sáp nhập với một số xã của quận Củ Chi, sau đó lại được chia tách thành 4 quận nhỏ. Trong lần chia tách này, Hóc Môn được phân chia thành hai quận mới là Đông Môn và Tây Môn.

Năm 1972: Sau một thời gian tồn tại riêng biệt, Đông Môn và Tây Môn lại hợp nhất, tái lập quận Hóc Môn, khôi phục tên gọi quen thuộc và truyền thống.

Năm 1975: Sau sự kiện thống nhất đất nước, Hóc Môn được xác định là một trong 6 huyện ngoại thành của Thành phố Hồ Chí Minh, vị thế hành chính được duy trì cho đến ngày nay.

Hóc Môn ngày nay là huyện ngoại thành đang trên đà phát triển mạnh mẽ của TP.HCM. Với diện tích 109,17 km² và dân số năm 2019 đạt 541.243 người, Hóc Môn cho thấy sự gia tăng dân số và quá trình đô thị hóa nhanh chóng.

Về mặt địa lý, Hóc Môn có vị trí chiến lược, kết nối TP.HCM với các tỉnh thành lân cận:

Phía Đông: Giáp thành phố Thuận An, tỉnh Bình Dương, ranh giới tự nhiên là sông Sài Gòn, tạo điều kiện giao thương đường thủy và kết nối kinh tế với Bình Dương.

Phía Tây: Giáp huyện Đức Hòa, tỉnh Long An, mở rộng hành lang kinh tế về hướng miền Tây Nam Bộ.

Phía Nam: Giáp Quận 12, quận Bình Tân và huyện Bình Chánh, liên kết chặt chẽ với khu vực nội thành và các quận huyện phía Nam thành phố.

Phía Bắc: Giáp huyện Củ Chi, duy trì mối quan hệ gắn bó với vùng đất Củ Chi giàu truyền thống cách mạng.

Huyện Hóc Môn hiện có 12 đơn vị hành chính cấp xã trực thuộc, bao gồm thị trấn Hóc Môn và 11 xã: Bà Điểm, Đông Thạnh, Nhị Bình, Tân Hiệp, Tân Thới Nhì, Tân Xuân, Thới Tam Thôn, Trung Chánh, Xuân Thới Đông, Xuân Thới Sơn, Xuân Thới Thượng. Hệ thống hành chính này đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý và phát triển huyện Hóc Môn một cách toàn diện.

Nguồn gốc tên gọi Hóc Môn vẫn còn là một câu hỏi mở, với nhiều giả thuyết và cách giải thích khác nhau. Tuy nhiên, qua việc khám phá các giả thuyết và phân tích các yếu tố lịch sử, địa lý, văn hóa, chúng ta có thể phần nào hiểu rõ hơn về sự hình thành và ý nghĩa của tên gọi độc đáo này. Dù nguồn gốc thực sự là gì, tên gọi Hóc Môn vẫn sẽ mãi là một địa danh thân thương, gắn liền với lịch sử, văn hóa, và con người của vùng đất anh hùng này, một phần không thể tách rời của Thành phố Hồ Chí Minh năng động và phát triển.

Tùy Ý