Việt Nam ở đâu trong cuộc chiến chống rác thải nhựa toàn cầu

Rác thải nhựa - chủ đề chính của Ngày môi trường thế giới 5/6/2025 - đang được Việt Nam tái chế ra sản phẩm chất lượng cao, xuất khẩu đi nhiều thị trường tiên tiến.

Theo một số ước tính, mỗi năm Việt Nam thải ra môi trường từ 1,8 – 3,2 triệu tấn rác thải nhựa. Với lượng rác nhựa khổng lồ, Việt Nam cũng bị liệt kê vào danh sách top những quốc gia gây ô nhiễm nhựa đại dương chính trên thế giới.

Tuy nhiên, nguồn thông tin phổ biến được dẫn chiếu cho “bảng xếp hạng” đầy tai tiếng đó, báo cáo Stemming the Tide phát hành năm 2015, đã bị đơn vị phát hành là Tổ chức Ocean Conservancy gỡ bỏ vào năm 2022.

Tổ chức này cũng chính thức có lời xin lỗi tới Việt Nam và bốn quốc gia khác bị điểm tên trong top đầu xả rác nhựa ra biển và bị quy kết chịu trách nhiệm cho 50% lượng rác nhựa đại dương.

Vậy, rác thải nhựa đang đi đâu nếu không bị thải ra biển?

Những bước tiến đáng kinh ngạc

Năm 2019, Công ty CP Nhựa Tái chế Duytan chính thức đưa vào hoạt động dây chuyền tái chế nhựa PET “bottle to bottle” (từ chai ra chai), với công nghệ nhập khẩu từ Áo.

Đến nay đã sáu năm trôi qua, ông Lê Anh, Giám đốc Phát triển bền vững Nhựa Tái chế Duytan, không chỉ đại diện cho đơn vị tái chế nhựa quy mô lớn và hiện đại nhất Việt Nam mà còn trở thành một diễn giả quen thuộc của nhiều diễn đàn phát triển bền vững.

Gần đây, câu chuyện của Nhựa Tái chế Duytan bắt đầu được chia sẻ rộng rãi thông qua các sự kiện mang tầm quốc tế.

“Tôi đi nói ở sự kiện quốc tế, người ta cũng bất ngờ về sự phát triển của Việt Nam mình”, ông Lê Anh kể lại.

Bởi lẽ, khó có thể ngờ một quốc gia nhiều năm mang “tiếng xấu” về ô nhiễm nhựa lại sở hữu một công nghệ tái chế hiện đại, không chỉ tiêu thụ trong nước mà còn đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu sang Mỹ, châu Âu, dùng cho những sản phẩm đòi hỏi chất lượng và độ an toàn cao như bao bì thực phẩm.

Tuy nhiên, đằng sau hình ảnh tươi sáng đó là cả một ngành công nghiệp tái chế đã tồn tại gần nửa thập kỷ, một chuỗi giá trị bắt đầu từ những rác thải nhựa bị thải bỏ sau khi sử dụng, được thu gom, nhặt nhạnh bởi người đồng nát, ve chai, được chuyển về các làng nghề tái chế, sản xuất ra đủ loại sản phẩm phục vụ đời sống con người.

30% lượng rác thải ở Việt Nam được thu gom bởi khu vực phi chính thức.

Manh mún, nhỏ lẻ, tự phát, lạc hậu là những gì được công chúng hình dung về khu vực tái chế phi chính thức. Tuy vậy, hệ sinh thái đồ sộ này đang đảm nhận vai trò đặc biệt quan trọng trong bức tranh quản lý chất thải rắn và chống ô nhiễm rác thải nhựa.

“Làm gì có chuyện rác thải nhựa có giá trị tái chế, bán được giá lại lọt ra ngoài sông, ngoài biển”, một chuyên gia kinh tế tuần hoàn nhận định về độ hiệu quả của chuỗi giá trị thu gom, tái chế phi chính thức.

Nhựa có giá trị tái chế ở đây thường là các loại nhựa cứng, chất lượng cao, phổ biến nhất là chai nhựa đựng đồ uống hay đựng hóa chất, hóa mỹ phẩm. Những loại rác thải nhựa này dễ thu gom, dễ làm sạch nên được người ve chai ưu tiên thu lượm.

Ước tính, có khoảng hơn 30% lượng rác thải ở Việt Nam được thu gom bởi khu vực phi chính thức, chủ yếu là phế liệu, không chỉ nhựa mà còn kim loại, giấy, cao su, rác thải điện tử.

Tuy nhiên, ngay cả đối với nhựa mềm, tức bao gói nylon, vốn dễ nhiễm bẩn và thất lạc ra môi trường, cũng đang được thu gom để tái chế hiệu quả. Điển hình là câu chuyện của Công ty CP Nhựa Tái chế Lam Trân, đơn vị sở hữu dây chuyền có thể tái chế hơn 2.000 tấn nhựa mềm mỗi tháng, tương đương với số túi nylon có thể phủ kín 1,5 lần diện tích Quận 1 (TP.HCM).

Giống như Nhựa Tái chế Duytan, sản phẩm nhựa tái sinh của Lam Trân cũng đạt tiêu chuẩn chất lượng và xuất khẩu sang các thị trường tiên tiến, đặc biệt là châu Âu.

Cuối năm 2020, Luật Bảo vệ môi trường (sửa đổi) chính thức được Quốc hội thông qua, đã tiếp tục “hồi sinh” công cụ chính sách trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), yêu cầu doanh nghiệp phải có trách nhiệm thu gom, tái chế phần rác thải phát sinh từ sản phẩm của mình.

Với công cụ EPR, ngành tái chế được trao cơ hội mới. Cũng từ đây, một loạt nhà tái chế như Hợp Thành, Nhật Nam, Nhất Hoàng Gia…, vốn hoạt động âm thầm, gắn chặt với khu vực phi chính thức, đã lộ diện, sẵn sàng gánh vác trọng trách tạo ra một vòng đời mới cho rác thải nhựa.

Dấu ấn trong cuộc chiến chống rác thải nhựa

Một điểm đặc biệt, đầu vào của ngành tái chế nhựa tại Việt Nam không chỉ là rác thải nhựa trong nước, mà còn đến từ những lô phế liệu nhựa nhập khẩu, cả chính ngạch và nhập lậu, từ những quốc gia tiên tiến, có “tỷ lệ tái chế cao”.

Việt Nam nói riêng và khu vực ASEAN là một trong những điểm đến ưa thích của dòng phế liệu toàn cầu, đặc biệt kể từ sau khi Trung Quốc ban hành lệnh hạn chế nhập khẩu phế liệu.

Trong đó, theo số liệu do cơ sở dữ liệu thống kê thương mại toàn cầu Liên hợp quốc (UN Comtrade) ghi nhận, Việt Nam tiếp nhận lượng rác thải lớn thứ hai ASEAN, chỉ sau Malaysia.

Trên thực tế, đây cũng chính là nguyên nhân khiến một số tổ chức tiếp tục đánh giá không mấy khả quan về tình trạng ô nhiễm nhựa tại Việt Nam. Ngoài ra, hoạt động vận chuyển phế liệu xuyên biên giới cũng không được ủng hộ bởi những rủi ro liên quan đến rò rỉ phế liệu, làm trầm trọng thêm tình trạng ô nhiễm ở các quốc gia nghèo và đang phát triển.

Tuy vậy, nếu có cơ chế quản lý hiệu quả, minh bạch, phế liệu nhựa nhập khẩu hoàn toàn trở thành đầu vào chất lượng cao và quan trọng cho ngành công nghiệp nhựa và công nghiệp tái chế nhựa.

Cuối năm 2024, Hiệp hội Nhựa Việt Nam (VPA) gửi công văn tới Chính phủ đề xuất đưa Việt Nam vào danh sách các quốc gia được phép nhập khẩu phế liệu thu hồi từ Châu Âu làm nguyên liệu sản xuất.

Cụ thể, theo VPA, các doanh nghiệp nhập khẩu phế liệu nhựa làm nguyên liệu sản xuất là những DN đã được cấp phép, đảm bảo về môi trường. Việc cho phép nhập khẩu phế liệu từ châu Âu giúp đảm bảo nguồn cung phế liệu cho tái chế nhựa, qua đó ổn định sản xuất, gián tiếp đảm bảo an sinh xã hội.

Đề xuất của VPA phần nào cho thấy sự tự tin của ngành công nghiệp nhựa cũng như ngành công nghiệp tái chế, không chỉ tập trung giải quyết chất thải phát sinh trong nước mà còn có góp phần xử lý ô nhiễm nhựa cho các quốc gia phát triển, đặc biệt là khu vực châu Âu, nơi chiếm 40% lượng phế liệu vận chuyển xuyên biên giới.

Bằng cách tận dụng triệt để nguồn phế liệu, bất kể đến từ tiêu dùng trong nước hay quốc tế, ngành tái chế Việt Nam, từ những làng nghề nhỏ lẻ tự phát cho đến những doanh nghiệp hiện đại, đang đứng ở tuyến đầu trong cuộc chiến chống rác thải nhựa toàn cầu.

Phạm Sơn