'Word of the year': Thế giới thu nhỏ chỉ trong một từ

Từ văn hóa thần tượng

Mới đây, Từ điển Cambridge của Vương quốc Anh đã chọn “parasocial” là từ đại diện cho năm 2025 như thông lệ thường niên suốt một thập kỷ qua. Để đưa ra kết quả này, họ đã xem xét tần suất tìm kiếm lẫn tra nghĩa của hàng chục từ khóa. Về ngữ nghĩa, Từ điển Cambridge định nghĩa “parasocial” là “mối liên hệ mà ai đó cảm thấy giữa họ và một người nổi tiếng nào đó, như một nhân vật trong sách, phim hoặc trí tuệ nhân tạo”.

67 được coi là từ để thế hệ trẻ khẳng định bản thân, dù nó chẳng có nghĩa gì.

Nói cụ thể hơn, nó chỉ mối quan hệ một chiều mà nhiều người thường có với các thần tượng hay nghệ sĩ mà mình yêu thương. Từ này kết hợp giữa “social” (xã hội) với tiền tố “para” có gốc Hy Lạp nghĩa là “tương tự hoặc cạnh bên nhưng tách biệt với chủ thể”. Nó lần đầu được sử dụng vào năm 1956 trong nghiên cứu về truyền thông đại chúng và tương tác xã hội của hai nhà xã hội học là Donald Horton và Richard Wohl thuộc Đại học Chicago.

Nói về quyết định chọn “parasocial” làm từ của năm, Tổng biên tập Từ điển Cambridge là Colin McIntosh cho biết dựa trên dữ liệu tìm kiếm tại trang web cũng như Google, thì “mối quan tâm của công chúng đối với thuật ngữ này đã tăng mạnh trong năm nay”, nhất là vào ngày 30/6.

Mọi thứ khởi đầu từ việc YouTuber Darren Watkins nổi tiếng cố gắng chặn một người hâm mộ quá khích xâm phạm cuộc sống riêng tư, khi người này liệt kê tất cả những gì mà cô cho là bằng chứng cho thấy Watkins có tình ý với mình.

Bài đăng nhanh chóng gây sốt với hơn 11,2 triệu lượt xem và 62.000 lượt thích trên nền tảng X (tên cũ là Twitter), từ đó khơi mào cuộc thảo luận về các mối quan hệ trực tuyến ảo và ranh giới giữa người hâm mộ và thần tượng. Sau đó nhiều người đã gọi bài đăng nói trên là “ảo tưởng parasocial đỉnh cao”, từ đó các ảnh chụp màn hình, meme hài hước... bắt đầu lan truyền chóng mặt, dẫn đến sự lên ngôi của thuật ngữ này.

Chia sẻ về lựa chọn này, McIntosh cho biết: “Từ ngữ của năm 2025 thật thú vị nếu xem xét từ góc độ ngôn ngữ, bởi nó chuyển đổi một thuật ngữ chuyên ngành thành khái niệm được những người bình thường sử dụng trên mạng xã hội”.

Ông cũng mở rộng phạm vi để cho thấy “parasocial” không chỉ hiện diện trong sự vụ của Watkins mà còn là nữ ca sĩ Taylor Swift cùng bức ảnh đính hôn với bạn trai cầu thủ bóng bầu dục Travis Kelce tốn nhiều giấy mực. Thế giới công nghệ cũng được liệt kê, khi giới quan sát cho rằng thay vì đồng loại bằng da bằng thịt, ngày càng có nhiều người chuyển sang dùng các chatbot trí tuệ nhân tạo để kết bạn, thậm chí từ đó hình thành các mối quan hệ lãng mạn.

Giáo sư tâm lý xã hội thực nghiệm Simone Schnall tại Đại học Cambridge cho biết các mối quan hệ xã hội “cận biên” này đã “định nghĩa lại cộng đồng người hâm mộ, người nổi tiếng và cách ứng xử với AI trong môi trường trực tuyến”. Bà cho biết sở dĩ điều này trở nên thường xuyên vì niềm tin vào giá trị truyền thông chính thống bị phá vỡ, dẫn đến “những mối quan hệ không lành mạnh và căng thẳng với các ngôi sao”.

Trong khi đó, mối quan hệ một chiều với những người nổi tiếng như Taylor Swift có thể dẫn đến những diễn giải lời bài hát quá mức cũng như tạo ra những cuộc tranh luận gay gắt trên nền tảng trực tuyến. Ngoài “parasocial”, những từ khác cũng được tìm kiếm nhiều có thể kể đến “slop” - thuật ngữ chỉ hình ảnh và video AI vô nghĩa được sản xuất tràn lan trên mạng xã hội và “memeify” - hành động biến hình ảnh thành meme lan truyền nhanh chóng trên Internet...

Nếu Cambridge tập trung vào văn hóa thần tượng và AI, thì Collins lại chọn một từ phản ánh rõ cách công nghệ tái cấu trúc quy trình sáng tạo. Cụ thể, Từ điển Collins đã chọn “vibe coding” (lập trình bằng cảm xúc) là từ của năm 2025 trong truyền thống công bố “Word of the year” đã có từ năm 2013. Theo Collins, đây là thuật ngữ lóng có nghĩa “sử dụng trí tuệ nhân tạo để lập trình dựa trên những diễn giải bằng ngôn ngữ tự nhiên”.

Nói đơn giản, nếu trước đây một chương trình hay ứng dụng nào đó muốn hoạt động thì các kỹ sư được đào tạo từ các trường kỹ thuật phải vận dụng kiến thức về lập trình, thì giờ đây nhờ Chat GPT và các ứng dụng AI khác, người không chuyên chỉ cần mô tả mục đích bằng ngôn ngữ nói và ngay sau đó các ứng dụng này sẽ đưa cho họ một đoạn code mới.

Alex Beecroft - Giám đốc điều hành Từ điển Collins cho biết: “Việc chọn “vibe coding” là từ của năm thể hiện hoàn hảo sự phát triển song hành giữa ngôn ngữ và công nghệ. Nó báo hiệu bước chuyển lớn trong việc phát triển phần mềm, nơi AI giúp lập trình dễ dàng hơn, qua đó cho thấy sự tích hợp liền mạch giữa khả năng sáng tạo của con người và trí tuệ máy móc đã thay đổi cơ bản cách tương tác của chúng ta với máy tính”.

24 tỉ từ tra cứu được sàng lọc

Theo chia sẻ, Từ điển Collins đã sàng lọc 24 tỉ từ được tra cứu và sử dụng thường xuyên nhất từ các phương tiện truyền thông (trong đó có mạng xã hội) để theo dõi sự phát triển và thay đổi của từ ngữ hiện đại. Trong đó “vibe coding” bắt đầu có tần suất xuất hiện nhiều hơn kể từ lần đầu xuất hiện vào tháng 2 năm nay, khi Andrej Karpathy - cựu giám đốc nhánh AI tại Tesla và là nhà nghiên cứu tại OpenAI - mô tả cách trí tuệ nhân tạo có thể giúp ai đó tạo ra một ứng dụng mới.

Mặc dù được ca ngợi “dân chủ hóa” quy trình lập trình, nhưng phương pháp này cũng bị chỉ trích vì bỏ qua kiến thức nền tảng về mã nguồn và rủi ro bảo mật tiềm ẩn. Ngoài thuật ngữ này thì những từ khóa được tìm kiếm nhiều nhất gồm “clanker” thể hiện sự thất vọng và ngờ vực của mọi người đối với các chatbot, “glaze” ám chỉ việc khen ngợi hoặc tâng bốc ai đó quá mức/không xứng đáng, “broligarchy” hướng đến giới tinh hoa ở Thung lũng Silicon và khả năng gây ảnh hưởng chính trị sau khi họ tham dự lễ nhậm chức của Donald Trump...

Vibe Coding cho thấy sự giao thoa giữa công nghệ và khả năng con người.

Một từ khác góp phần định hình năm 2025 được đưa ra bởi trang web Dictionary.com là “67” (phát âm là “six-seven” thay vì “sixty-seven”). Năm nay quyết định này trở nên đặc biệt khi nó là một con số thay vì một từ - điều đầu tiên xuất hiện trong truyền thống đã có từ năm 2010. Càng độc đáo hơn khi “67” dường như chẳng có ý nghĩa gì, bởi nó ám chỉ đến những thứ vô tri, không quan trọng, không thể giải nghĩa.

Trang này cho biết nghĩa của nó “khá phức tạp khi vài người gán cho nó nghĩa “tàm tạm”, trong khi số khác lại cho là “có thể thế này, có thể thế kia”. Nói cách khác, nó mang đầy đủ đặc điểm của một “brain rot” (“trí tuệ thối nát”, ý chỉ những suy nghĩ đâu đâu) - thuật ngữ mà Từ điển Oxford chọn là “Word of the year” năm ngoái.

Từ điển trực tuyến cho biết “67” được chọn sau khi các nhà thống kê phân tích hàng loạt dữ liệu (gồm các tiêu đề, xu hướng mạng xã hội và kết quả tìm kiếm), từ đó thấy nó tăng mạnh vào mùa hè năm nay. Về nguồn gốc, nó bắt nguồn từ bài hát “Doot Doot (67)” lan truyền chóng mặt trên TikTok và Instagram của rapper Skrilla. Nhiều người nổi tiếng khác như các ngôi sao bóng rổ cũng dùng nó trong các cuộc phỏng vấn, góp phần giúp nó nổi tiếng toàn cầu.

Với thế hệ trẻ, “67” trở thành cách nói mang nghĩa đùa bỡn, khi chúng muốn chọc tức phụ huynh bằng cách sử dụng cách nói chẳng mang nghĩa gì. Đồng thời theo các nhà nghiên cứu, giới trẻ cũng dùng nó như cách tự khẳng định bản thân, nhằm chứng minh mình vượt trội và tách khỏi thế hệ già cỗi trước đó.

Trong khi nhiều người nhận thấy từ này có sự thú vị đặc biệt, thì đa số lại cảm thấy lo lắng khi từ ngữ đã không còn mục đích khởi thủy là gọi tên, điểm mặt sự vật, sự việc, hiện tượng, mà thay vào đó rỗng không, không chứa trong mình bất cứ hàm nghĩa nào cả.

Họ đặt vấn đề, nếu “67” có nghĩa là vô tri trong năm 2025, thì những con số khác liệu có tiếp tục định hình các năm tiếp theo? Một lần ít ỏi thì chẳng sao, nhưng nếu cứ thế tiếp tục, nó sẽ tạo ra những thói quen nghiêm trọng, nơi từ ngữ bị hạ cấp chỉ còn là một phương tiện phục vụ mục đích cá nhân vô nghĩa lý.

Từ những điều trên có thể thấy rằng thông qua việc chọn ra “Word of the year”, năm 2025 đang bị thống trị bởi các thế lực trực tuyến, mạng xã hội, công nghệ cũng như thế hệ trẻ, nơi AI ngày càng tiệm cận đời sống, trong khi con người ngày càng cô độc đến nỗi tìm đến các mối quan hệ thần tượng một chiều, mà hài hước hơn đó hoàn toàn có thể là một chatbot vô cảm.

Đoàn Tuấn Anh