Xanh hóa chuỗi giá trị ngành xây dựng

Ngành xây dựng hiện là một trong những tác nhân lớn nhất gây ra biến đổi khí hậu toàn cầu - cả về mức tiêu thụ năng lượng và phát thải khí nhà kính. Điều này không quá khó hiểu khi chúng ta nhìn vào nhu cầu phát triển đô thị ngày càng tăng mạnh, đặc biệt ở các nước đang phát triển như Việt Nam khi mà các công trình nhà ở, cơ sở hạ tầng hay nhà xưởng đang tiếp tục mọc lên mỗi ngày nhằm đáp ứng sự gia tăng của dân số và tiến trình đô thị hóa.

Ngành xây dựng hiện là một trong những tác nhân lớn nhất gây ra biến đổi khí hậu toàn cầu. Ảnh: Lê Vũ

Theo báo cáo từ một số tổ chức nghiên cứu quốc tế, từ nay đến năm 2060, tổng diện tích sàn xây dựng toàn cầu sẽ tăng gấp đôi, tương đương hơn 230 tỉ mét vuông công trình mới xuất hiện. Mức tăng này tương đương với việc xây thêm một thành phố New York mới mỗi tháng trong suốt 35 năm. Với quy mô tăng trưởng nhanh như vậy, việc kiểm soát phát thải trong xây dựng không chỉ là cần thiết mà đã trở thành yêu cầu cấp bách của ngành và toàn xã hội. Nhưng muốn hành động đủ và đúng, trước hết cần hiểu rõ những vấn đề sau: Đâu là nguyên nhân chính dẫn tới tác động môi trường từ các công trình xây dựng?

Hai mặt của bài toán phát thải ngành xây dựng

Theo ông Nguyễn Thanh Dũng, chuyên gia công trình xanh và đánh giá vòng đời sản phẩm tại Green Transition, tác động môi trường của một công trình đến từ hai nguồn phát thải chính: carbon hàm chứa và carbon vận hành. Nói một cách đơn giản, carbon hàm chứa là lượng khí nhà kính phát sinh từ khâu khai thác tài nguyên, sản xuất vật liệu, thi công, bảo trì, tân trang cho đến phá dỡ công trình. Ngược lại, carbon vận hành là lượng phát thải sinh ra trong quá trình sử dụng công trình, như tiêu thụ điện, nước, điều hòa không khí, hệ thống chiếu sáng, thang máy…

Để hiểu rõ hơn, cần mở rộng góc nhìn sang một khái niệm nền tảng trong ngành: đánh giá vòng đời sản phẩm (Life Cycle Assessment - LCA). Đây là phương pháp đánh giá tổng thể tác động môi trường dựa trên khoa học của một sản phẩm hoặc dịch vụ, không chỉ dựa vào hình thức hay thông điệp tiếp thị.

Ví dụ, một hộp sữa chua được đóng gói bằng vật liệu tái chế có thể trông “xanh”, nhưng nếu nguồn sữa đến từ mô hình chăn nuôi gây phát thải cao, hoặc vận chuyển xuyên biên giới tốn kém năng lượng, thì tổng tác động môi trường của sản phẩm vẫn rất lớn. Chính vì vậy, một công trình xanh không thể chỉ nhìn vào vật liệu đẹp hay hệ thống điều hòa tiết kiệm điện - mà cần xem xét toàn bộ vòng đời công trình, từ vật liệu ban đầu cho đến giai đoạn tháo dỡ.

Xanh hóa không thể là nỗ lực đơn lẻ của ngành

Với lĩnh vực xây dựng, một công trình thường có vòng đời kéo dài từ 50-60 năm. Các giai đoạn chính bao gồm sản xuất vật liệu, thi công, sử dụng, bảo trì và phá dỡ. Trong đó, giai đoạn vật liệu và vận hành thường đóng góp lớn nhất vào tổng lượng phát thải. Hiện nay, phần lớn phát thải vẫn đến từ carbon vận hành. Tuy nhiên, với xu hướng cải tiến công nghệ, nâng cao hiệu quả năng lượng và chuyển đổi năng lượng sạch, phần phát thải này đang giảm đáng kể, đặc biệt ở các nước phát triển. Các nghiên cứu dự báo rằng vào năm 2050, carbon hàm chứa sẽ trở thành nguồn phát thải lớn nhất trong vòng đời công trình.

Với tính phức tạp như vậy, việc “xanh hóa” ngành xây dựng không thể chỉ trông cậy vào một công đoạn riêng lẻ. Đây là bài toán của toàn bộ chuỗi giá trị - từ khai thác nguyên vật liệu cho đến nhà đầu tư, nhà tư vấn thiết kế, nhà thầu thi công và cả người sử dụng cuối cùng. Không có giải pháp đơn lẻ nào đủ sức tạo ra thay đổi đáng kể nếu không có sự phối hợp giữa các bên liên quan.

Một ví dụ tiêu biểu là vật liệu xây dựng bền vững. Từ góc nhìn toàn ngành, vật liệu xây dựng là “thượng nguồn” của chuỗi giá trị công trình - cũng là nơi phát sinh nhiều phát thải nhất. Việc lựa chọn vật liệu có chứng nhận môi trường, có khai báo tác động theo tiêu chuẩn quốc tế như EPD (Environmental Product Declaration - tuyên bố sản phẩm môi trường) sẽ giúp giảm đáng kể tổng lượng carbon hàm chứa. Từ góc nhìn dự án cụ thể, việc sử dụng các vật liệu đã được đánh giá và công bố minh bạch còn giúp đơn giản hóa quy trình chứng nhận cho công trình xanh, như LEED, LOTUS hay EDGE. Riêng hệ thống LEED, vật liệu và tài nguyên chiếm tới 13 điểm trong tổng số 110 điểm đánh giá, một con số không nhỏ cho thấy tầm quan trọng của việc lựa chọn vật liệu.

Song hành với vật liệu là yếu tố khởi nguồn của quyết định xây dựng: chủ đầu tư và người sử dụng. Chủ đầu tư đóng vai trò quyết định trong giai đoạn đầu, nơi mà “chi phí thay đổi” (cost of change) thấp nhất nhưng lại ảnh hưởng lớn nhất đến vòng đời phát thải của cả công trình. Các lựa chọn về thiết kế, vật liệu, hệ thống công nghệ đều được định hình từ sớm. Nếu bỏ qua yếu tố bền vững ở giai đoạn này, chi phí để điều chỉnh sau này sẽ rất lớn.

Người sử dụng, ngược lại, là “đầu ra” của một dự án xanh. Một công trình đạt chứng nhận xanh chỉ thực sự phát huy giá trị nếu người dùng hiểu và tận dụng được lợi ích mà nó mang lại, như môi trường sống tốt hơn, tiết kiệm năng lượng, giảm chi phí vận hành. Khi người tiêu dùng đòi hỏi những tiêu chuẩn cao hơn về chất lượng và sự bền vững, các chủ đầu tư cũng sẽ có động lực mạnh mẽ để theo đuổi các giải pháp xanh. Đây là cơ sở để ngành xây dựng dần dịch chuyển từ việc “làm tốt thì thêm điểm” sang một chuẩn mực mới: bền vững là mặc định, không phải lựa chọn.

Cần một tầm nhìn dài hạn

Phát triển đô thị bền vững không thể chỉ dừng lại ở việc sử dụng vật liệu xanh hay công nghệ thông minh. Đó là một quá trình thay đổi từ gốc rễ, trong cách chúng ta thiết kế, xây dựng và sử dụng công trình. Nếu nhìn xa hơn, những thành phố đáng sống nhất trong tương lai không chỉ là nơi có nhiều cao ốc hiện đại hay hạ tầng thông minh, mà là nơi con người được sống trong những không gian lành mạnh, tiết kiệm tài nguyên, và hài hòa với môi trường. Để đi đến đó, ngành xây dựng Việt Nam cần một tầm nhìn dài hạn, cùng những bước đi cụ thể, thực chất, và đồng bộ ngay từ hôm nay.

(*) Green Transition Consulting&Training

Trần Đình Quân (*)