Xây dựng hệ sinh thái sáng tạo từ di sản

Một góc quần thể danh thắng Yên Tử. Ảnh T.L

Thiền phái Phật giáo Trúc Lâm - dòng thiền thuần Việt do Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập, mang tinh thần nhập thế sâu sắc, dung hợp Phật giáo với văn hóa dân tộc, với tư tưởng Tam Hòa: Hòa giải, hòa hợp, hòa bình còn nguyên giá trị sau hàng trăm năm.

Khu Di sản liên tỉnh gồm 12 thành phần với sự liên kết hữu cơ, trong đó Khu Di tích và Danh thắng Yên Tử là một thành tố then chốt mang tính biểu tượng gắn với sự nghiệp tu hành, thành đạo của Phật hoàng Trần Nhân Tông và sự khai sinh Thiền phái Trúc Lâm do Ngài thành lập và trở thành Đệ nhất Tổ.

Để được vinh danh là Di sản văn hóa thế giới, thời gian qua 3 địa phương (Quảng Ninh, Bắc Ninh và Hải Phòng) đã trải qua quá trình chuẩn bị một bộ hồ sơ khoa học công phu, nghiêm túc, bài bản. Đây là hồ sơ có phạm vi nghiên cứu rộng, không gian di sản trải dài qua nhiều địa phương, địa hình phức hợp với hệ thống đồi núi, sông suối phong phú, đồng thời hàm chứa nhiều lớp giá trị lịch sử, văn hóa, tôn giáo đặc sắc, gắn bó chặt chẽ với quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử trong lịch sử dân tộc.

Việc thực hiện hồ sơ cũng trải qua quá trình bền bỉ kéo dài suốt 13 năm, với khối lượng công việc đồ sộ gồm hàng nghìn trang tài liệu khoa học, hàng trăm cuộc hội thảo, tọa đàm, trao đổi học thuật được tổ chức từ trong nước đến quốc tế.

Ông Jonathan Wallace Baker - Trưởng Đại diện UNESCO tại Việt Nam khẳng định, việc ghi danh di sản này không chỉ là sự tôn vinh quá khứ, mà còn mở ra một hành trình chung đầy ý nghĩa. Đây là lời kêu gọi hành động có trách nhiệm nhằm bảo vệ di sản cho các thế hệ mai sau. Công tác bảo tồn sẽ đòi hỏi sự chủ động của các bên trước những thách thức về tốc độ phát triển du lịch và biến đổi khí hậu.

Theo TS Lê Thị Minh Lý - Phó Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam, Yên Tử chính là chiếc chìa khóa để hiểu cả không gian văn hóa - lịch sử của quần thể này: từ Phật hoàng Trần Nhân Tông, Thiền phái Trúc Lâm đến cảnh quan và nếp sống vùng Đông Bắc thời Trần. Vị thế ấy khiến việc đưa Yên Tử vào dòng chảy công nghiệp văn hóa không thể chỉ dừng ở đồ lưu niệm đơn lẻ, mà phải bắt đầu từ một cách nhìn mới về di sản.

Bà Lý nhận xét, với quần thể di sản này, mặc dù đã làm tốt ở khâu bảo vệ tương đối toàn vẹn, nhưng ở khâu diễn giải, khai thác chiều sâu giá trị để công chúng hiểu hơn, gắn bó hơn với di sản thì vẫn còn nhiều khoảng trống. Vì lẽ đó, việc UNESCO ghi danh lần này như một lời nhắc rằng những khoảng trống ấy cần được lấp đầy bằng một tầm nhìn mới.

Sau vinh danh, song song với bảo tồn thì việc phát huy và lan tỏa giá trị di sản là bài toán được đặt ra. Đơn cử, có thể bắt đầu từ dòng sản phẩm lưu niệm gắn với Yên Tử cần được phát triển kỹ lưỡng hơn. Hiện một trong những hướng đi đang được triển khai tại Yên Tử là xây dựng hệ sinh thái sáng tạo xoay quanh di sản, dựa trên một hệ thống tài sản sở hữu trí tuệ (IP) được xác lập rõ ràng.

TS Lê Thị Minh Lý cho rằng, khi di sản bước vào không gian công nghiệp hóa, câu chuyện không còn là có sản phẩm hay không, mà là chúng ta có giữ được bản sắc hay không. Một hệ thống IP được xây dựng nghiêm túc sẽ giúp di sản tránh được tình trạng xé lẻ thành vô số hình ảnh không kiểm soát, mỗi nơi mỗi kiểu, mỗi người một cách hiểu. Nếu làm tốt, Yên Tử có thể trở thành một trường hợp tham chiếu cho các di tích, danh thắng khác khi triển khai công nghiệp văn hóa trên nền tảng di sản.

Từ khi Quần thể danh thắng Tràng An được công nhận là Di sản thế giới vào năm 2014, đến nay sau 11 năm Việt Nam tiếp tục có thêm Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc được UNESCO công nhận là Di sản thế giới thứ 9 của Việt Nam. Đây không chỉ là sự công nhận đối với các giá trị lịch sử, văn hóa và cảnh quan đặc sắc, mà còn là sự ghi nhận giá trị nổi bật toàn cầu của không gian văn hóa sống, nơi tư tưởng, tín ngưỡng và thực hành văn hóa đang được tiếp nối trong đời sống đương đại.

Dung Hòa