Xây dựng nền tảng cho phát triển khoa học quốc gia

Khi tạp chí trong nước được coi trọng, nhà khoa học sẽ có động lực công bố tại quê nhà, góp phần xây dựng nền khoa học vững mạnh, giảm phụ thuộc quốc tế và lan tỏa tri thức rộng rãi.

Tạp chí khoa học là “bộ lọc” công bố, thẩm định và tôn vinh tri thức. Ảnh: MUST

Theo Viện Khoa học sự sống quốc tế (ILSI), liêm chính khoa học là nền tảng để xây dựng một nền khoa học lành mạnh, mang lại lợi ích thiết thực cho xã hội. Quỹ Khoa học quốc gia Thụy Sỹ (SNSF) xem đây là yêu cầu then chốt để bảo đảm chuẩn mực đạo đức, nhấn mạnh các nguyên tắc trung thực, trách nhiệm giải trình, tôn trọng đồng nghiệp và trách nhiệm với xã hội.

TS. Stéphane Vidry, Giám đốc điều hành toàn cầu ILSI, nhấn mạnh mọi công trình khoa học do ILSI tham gia đều tuân thủ nghiêm ngặt chuẩn mực chuyên môn, đạo đức nghề nghiệp và thông lệ của cộng đồng khoa học. Để bảo đảm điều này, ILSI đưa ra tám nguyên tắc liêm chính khoa học: nghiên cứu phải được thiết kế khách quan; luôn nằm trong sự kiểm soát của nhà khoa học; không gắn với thù lao dựa trên kết quả; bảo đảm quyền tự do công bố; công khai đầy đủ lợi ích tài chính; loại bỏ tác giả “ẩn danh” được trả tiền; bảo đảm khả năng tiếp cận dữ liệu và kiểm soát phân tích; và minh bạch về liên kết tổ chức của nhà nghiên cứu.

Tại Việt Nam, quá trình xây dựng nguyên tắc liêm chính khoa học đang được triển khai. Đầu tháng 8-2025, Bộ Khoa học và Công nghệ lấy ý kiến dự thảo Nghị định hướng dẫn thi hành Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo 2025, trong đó nêu rõ yêu cầu về liêm chính và đạo đức nghề nghiệp. Theo điều 4, cá nhân tham gia nghiên cứu phải trung thực trong đề xuất, triển khai, công bố và ứng dụng kết quả; khách quan, minh bạch trong thiết kế, thu thập và phân tích dữ liệu; tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ, ghi nhận chính xác đóng góp của các bên liên quan; đồng thời chịu trách nhiệm giải trình về kết quả nghiên cứu trước tổ chức, cơ quan tài trợ, cộng đồng khoa học và xã hội khi được yêu cầu.

Điều 5 dự thảo cũng xác định các nguyên tắc đạo đức cơ bản trong nghiên cứu: tuân thủ pháp luật; không gây hại cho xã hội, môi trường hay vi phạm giá trị nhân văn; tôn trọng, bảo đảm an toàn và phẩm giá của đối tượng nghiên cứu, đặc biệt là con người; không xâm phạm quyền lợi, bảo mật thông tin và quyền riêng tư của đối tượng nghiên cứu; không lạm dụng tài nguyên cho mục đích cá nhân; công khai xung đột lợi ích có thể ảnh hưởng đến tính khách quan, tính độc lập và kết quả nghiên cứu; đồng thời tôn trọng đồng nghiệp và cộng đồng khoa học.

Trong kỷ nguyên số, nâng cao chất lượng và uy tín tạp chí khoa học là định hướng trọng tâm của Việt Nam trong phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Hiện cả nước có 415 tạp chí và ấn phẩm được tính điểm công trình khoa học(1). Tuy nhiên số lượng tạp chí khoa học có mặt trên cơ sở dữ liệu trích dẫn khoa học còn khá hạn chế. Cập nhật mới nhất theo SCImago (tổ chức nghiên cứu đánh giá và xếp hạng chất lượng khoa học toàn cầu tại Tây Ban Nha) đến tháng 4-2025, Việt Nam chỉ có 15 tạp chí khoa học được chỉ mục trong cơ sở dữ liệu của Scopus, Web of Science.

Trong thời gian tới, việc nâng cao chất lượng và uy tín tạp chí khoa học ở Việt Nam đòi hỏi loạt giải pháp đồng bộ.

Thứ nhất, tận dụng công nghệ số để đổi mới nội dung. Xây dựng nền tảng xuất bản số quốc gia, hợp tác với doanh nghiệp xuất bản chuyên nghiệp, đa dạng hóa kênh truyền thông và tận dụng các định dạng mới như video, podcast... giúp tạp chí tiếp cận rộng rãi hơn.

Thứ hai, cải cách hệ thống đánh giá. Cần khắc phục tình trạng dựa vào danh tiếng tạp chí hay lạm dụng hệ số tác động, chuyển sang đánh giá kết hợp định tính - định lượng, chú trọng chất lượng thay vì số lượng bài báo.

Thứ ba, mở rộng tầm ảnh hưởng thông qua thúc đẩy quốc tế hóa. Việc lập danh sách tạp chí uy tín và danh sách “đen” để định hướng cho các nhà nghiên cứu; khuyến khích nghiên cứu sinh công bố quốc tế, đồng thời có cơ chế khen thưởng phù hợp sẽ mở rộng ảnh hưởng của nghiên cứu Việt Nam.

Thứ tư, nâng cao chất lượng bản thảo và quy trình biên tập. Tạp chí cần xác định thế mạnh chuyên môn để thu hút học giả trẻ và chuyên gia nổi tiếng, tăng cường bình duyệt công bằng, chuyên nghiệp, và liên tục đào tạo đội ngũ biên tập viên.

Thứ năm, hoàn thiện cơ chế liêm chính khoa học. Cần quy định rõ ràng, thiết lập cơ chế cảnh báo và chế tài đối với tạp chí vi phạm đạo đức học thuật. Những bài báo được công bố trên các tạp chí này không nên được công nhận trong bất kỳ hình thức đánh giá nào và đi kèm với các chế tài xử phạt phù hợp. Điều này không chỉ giúp răn đe các hành vi vi phạm mà còn góp phần nâng cao chất lượng và uy tín của nghiên cứu khoa học Việt Nam trên trường quốc tế.

(*) Trường Kinh tế, Luật và Quản lý Nhà nước, Đại học Kinh tế TPHCM
(1) http://vjst.vn/vn/tin-tuc/18657/toan-canh-tap-chi-khoa-hoc-viet-nam-va-cac-an-pham-bao-chi--xuat-ban-cua-bo-khoa-hoc-va-cong-nghe.aspx

Nguyễn Hoàng Nam (*)