Xu hướng dư năng lượng, thiếu vi chất – Thách thức mới trong dinh dưỡng hiện đại

Những chia sẻ của TS.BS Trần Khánh Vân – Trưởng khoa Vi chất, Viện Dinh dưỡng sẽ cho thấy tình trạng này.

PV: Thưa bác sĩ, hiện nay nhiều người ăn uống đầy đủ, thậm chí dư thừa năng lượng nhưng vẫn bị thiếu vi chất. Vì sao lại có nghịch lý này?

TS.BS Trần Khánh Vân: Đúng vậy, đây là xu hướng rất phổ biến tại Việt Nam và nhiều quốc gia đang phát triển. Chúng ta đang đối mặt với "gánh nặng kép" về dinh dưỡng – vừa có người thiếu dinh dưỡng, vừa có người thừa năng lượng nhưng lại thiếu vi chất.

Vi chất dinh dưỡng là những chất mà cơ thể không thể tự tổng hợp, chỉ cần với lượng rất nhỏ mỗi ngày nhưng không thể thiếu được. Tình trạng thiếu vi chất, còn gọi là "nạn đói tiềm ẩn" (hidden hunger), gây ảnh hưởng trực tiếp tới sự tăng trưởng, phát triển trí tuệ, năng suất lao động và chất lượng sống.

Nguyên nhân của tình trạng này gồm nhiều yếu tố. Thứ nhất là bữa ăn mất cân đối, nhiều người tiêu thụ thực phẩm tinh chế, đồ chế biến sẵn chứa nhiều đường, chất béo và tinh bột tinh luyện nhưng lại ít vitamin và khoáng chất.

Thứ hai, thói quen ăn ít rau, củ, quả, cá, trứng, sữa khiến lượng vitamin và khoáng chất tự nhiên bị sụt giảm. Trong khi đó, cách chế biến không hợp lý – như hầm nấu quá lâu hoặc chiên ở nhiệt độ cao – lại làm hao hụt thêm các vitamin nhóm B và C.

Ngoài ra, một số người bị hấp thu kém do bệnh lý đường ruột, gan, tụy hoặc sử dụng nhiều cà phê, rượu, thuốc kháng acid cũng khiến khả năng hấp thu vi chất bị suy giảm. Đặc biệt, ở những giai đoạn có nhu cầu cao như mang thai, tuổi phát triển hay người cao tuổi, nếu chế độ ăn không thay đổi phù hợp thì càng dễ thiếu vi chất.

TS.BS Trần Khánh Vân – Trưởng khoa Vi chất, Viện Dinh dưỡng khuyên người dân cần ăn uống cân đối các thực phẩm nhằm đảm bảo đủ vi chất cho cơ thể.

PV:Vậy vai trò của vi chất dinh dưỡng quan trọng đến mức nào đối với cơ thể?

TS.BS Trần Khánh Vân: Vi chất dinh dưỡng gồm hai nhóm chính là vitamin và khoáng chất. Dù chỉ chiếm lượng nhỏ, nhưng chúng là "chìa khóa" vận hành các hoạt động sinh học trong cơ thể.

Chẳng hạn, vitamin A, D, kẽm, canxi, i-ốt giúp trẻ phát triển xương, răng, hệ thần kinh và trí tuệ. Vitamin C, E, kẽm, selen lại tăng cường miễn dịch, giúp cơ thể chống oxy hóa và phòng ngừa bệnh tật. Sắt, folate, vitamin B12 tham gia quá trình tạo máu và vận chuyển oxy. Còn nhóm vitamin B giúp chuyển hóa năng lượng, giữ cho não bộ và hệ thần kinh hoạt động tốt.

Nếu thiếu hụt, cơ thể sẽ gặp hàng loạt rối loạn: trẻ em chậm lớn, biếng ăn, kém tập trung, người lớn mệt mỏi, giảm năng suất lao động, còn người cao tuổi thì dễ mắc các bệnh mạn tính như tăng huyết áp, tiểu đường, loãng xương.

PV:Thiếu vi chất kéo dài có thể gây ra những hệ lụy gì?

TS.BS Trần Khánh Vân: Hệ lụy của thiếu vi chất không chỉ ở mức độ cá nhân mà còn ảnh hưởng đến cả cộng đồng và nền kinh tế. Ở trẻ em, thiếu vi chất trong "1.000 ngày vàng đầu đời" có thể khiến trẻ chậm phát triển thể chất, trí tuệ, thậm chí giảm chỉ số IQ 5–15 điểm so với trẻ được nuôi dưỡng đầy đủ.

Ở người trưởng thành, tình trạng thiếu sắt, kẽm, vitamin D, C, B12… dẫn đến thiếu máu, mệt mỏi, suy giảm miễn dịch, làm tăng nguy cơ nhiễm bệnh, đồng thời làm giảm hiệu suất làm việc. Về lâu dài, thiếu vi chất có liên quan đến rối loạn chuyển hóa, bệnh tim mạch, tiểu đường, loãng xương, trầm cảm và sa sút trí tuệ.

Không chỉ vậy, theo một số nghiên cứu, thiếu vi chất có thể làm giảm tới 11% GDP ở các quốc gia đang phát triển do năng suất lao động giảm và chi phí y tế tăng cao.

PV:Một chế độ ăn nhiều thịt, ít rau – vốn rất phổ biến hiện nay – ảnh hưởng thế nào đến tình trạng này?

TS.BS Trần Khánh Vân: Đây là kiểu ăn điển hình gây thừa năng lượng, thiếu vi chất. Khi ăn quá nhiều thịt đỏ, thực phẩm giàu đạm và chất béo bão hòa mà lại thiếu rau, củ, quả, cơ thể sẽ thiếu chất xơ, vitamin, khoáng chất và các chất chống oxy hóa.

Môi trường đường ruột mất cân bằng, hệ vi sinh yếu đi khiến hấp thu kém các vi chất như kẽm, magie, sắt. Trong khi đó, ăn nhiều đạm làm tăng đào thải canxi, gây loãng xương về lâu dài. Người ăn theo kiểu này có thể thừa cân, tăng mỡ máu nhưng vẫn mệt mỏi, da xấu, sức đề kháng kém – đó chính là hệ quả của thiếu vi chất.

PV:Nhóm đối tượng nào hiện nay dễ rơi vào tình trạng dư năng lượng, thiếu vi chất nhất?

TS.BS Trần Khánh Vân: Có thể kể đến nhân viên văn phòng, trẻ em thành thị, người cao tuổi, và phụ nữ mang thai. Họ thường ăn đồ chế biến sẵn, ít vận động, hoặc có nhu cầu vi chất cao hơn bình thường nhưng không được đáp ứng đầy đủ.

Ngoài ra, người dân vùng sâu, vùng cao cũng dễ thiếu vi chất do điều kiện tiếp cận thực phẩm tươi, giàu dinh dưỡng còn hạn chế.

PV:Vậy bác sĩ có lời khuyên gì để cải thiện tình trạng này trong bữa ăn hàng ngày?

TS.BS Trần Khánh Vân: Trước hết, cần đa dạng thực phẩm trong khẩu phần: đảm bảo có đủ ngũ cốc nguyên cám, rau xanh, củ quả, sữa, trứng, cá, hải sản và các loại hạt. Mỗi ngày nên ăn ít nhất 300–400g rau và 200g hoa quả tươi.

Thứ hai, hạn chế thực phẩm tinh chế, đồ chiên rán, đồ ngọt và nước giải khát có đường. Khi chế biến, nên hấp, luộc, xào nhanh để giảm thất thoát vitamin.

Ngoài ra, các sản phẩm bổ sung vi chất hoặc thực phẩm tăng cường vi chất (như muối i-ốt, bột mì, dầu ăn có vi chất) cũng nên được sử dụng đúng cách theo khuyến nghị của chuyên gia.

PV: Nhiều người hiện nay lại có xu hướng bổ sung vi chất bằng thực phẩm chức năng. Liệu việc này có rủi ro gì không?

TS.BS Trần Khánh Vân: Việc bổ sung vi chất là cần thiết, nhưng nếu dùng sai liều hoặc không có chỉ định có thể gây hại. Ví dụ, thừa sắt dễ gây táo bón, tổn thương gan; thừa vitamin A, D có thể gây ngộ độc, rối loạn chuyển hóa canxi. Vì vậy, người dân chỉ nên bổ sung khi có xét nghiệm hoặc tư vấn từ bác sĩ.

Điều quan trọng nhất vẫn là ăn uống cân đối, đa dạng và hợp lý, vì thực phẩm tự nhiên luôn là nguồn cung cấp vi chất an toàn và hiệu quả nhất.

Xin cảm ơn bác sĩ về những chia sẻ rất hữu ích!

Thu Hiền