Xung quanh tuyên bố Iran 'rất gần' tới việc chế tạo bom hạt nhân
Iran có thực sự đang tiến gần đến việc chế tạo bom hạt nhân như ông Trump và ông Netanyahu tuyên bố? Và liệu những cáo buộc nhắm vào họ có điểm tương đồng nào với các cáo buộc sai sự thật về vũ khí hủy diệt hàng loạt của Iraq năm 2003?
Bên trong cơ sở hạt nhân Natanz ở Iran. Ảnh: REUTERS/TTXVN
Rời sớm khỏi hội nghị thượng đỉnh G7 tại Canada vào sáng 17/6, Tổng thống Mỹ Donald Trump nói với các phóng viên rằng ông tin Iran đang “rất gần” với việc chế tạo vũ khí hạt nhân.
Từ ngày 13/6 đến nay, Israel đã không kích các cơ sở hạt nhân hàng đầu của Iran và sát hại ít nhất 14 nhà khoa học hạt nhân Iran. Các lực lượng vũ trang Israel cho biết những nhà khoa học này “là yếu tố then chốt trong quá trình phát triển vũ khí hạt nhân của Iran” và “việc loại bỏ họ là một đòn giáng mạnh vào khả năng sở hữu vũ khí hủy diệt hàng loạt (WMD) của chế độ Iran.”
Trong khi đó, Iran khẳng định chương trình hạt nhân của họ hoàn toàn mang tính chất hòa bình và phục vụ mục đích dân sự. Tehran viện dẫn sắc lệnh của Lãnh tụ Tối cao Ali Khamenei cấm vũ khí hạt nhân để củng cố lập luận của mình.
Tuy nhiên, phát ngôn của ông Trump đã lặp lại các cáo buộc mà Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu đã đưa ra nhiều lần trong hơn hai thập kỷ qua nhằm giải thích cho các hành động quân sự chống lại Iran.
“Trong những tháng gần đây, Iran đã thực hiện những bước đi chưa từng có: những bước tiến nhằm vũ khí hóa uranium đã được làm giàu”, ông Netanyahu tuyên bố hôm 13/6 sau làn sóng tên lửa đầu tiên tấn công các cơ sở hạt nhân Iran.
Vậy liệu Iran thực sự có đang tiến gần đến việc chế tạo bom hạt nhân như ông Trump và ông Netanyahu tuyên bố? Và liệu những cáo buộc nhắm vào Iran có điểm tương đồng nào với các cáo buộc sai sự thật về vũ khí hủy diệt hàng loạt – từng được Mỹ và đồng minh sử dụng để phát động cuộc chiến tranh ở Iraq năm 2003?
Đài Al Jazeera đã xem xét các dữ kiện và đánh giá từ chính cộng đồng tình báo Mỹ cùng với cơ quan giám sát hạt nhân của Liên Hợp Quốc – Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA).
Tình báo Mỹ nói gì về chương trình hạt nhân của Iran?
Vào ngày 25/3, Giám đốc Tình báo Quốc gia của ông Trump, bà Tulsi Gabbard, đã tuyên bố rõ ràng trước Quốc hội Mỹ rằng Iran không đang tiến tới chế tạo vũ khí hạt nhân.
“Cộng đồng tình báo (IC) tiếp tục đánh giá rằng Iran không đang chế tạo vũ khí hạt nhân, và Lãnh tụ Tối cao Khamenei chưa cho phép nối lại chương trình vũ khí hạt nhân mà ông đã đình chỉ vào năm 2003”, bà Gabbard nói, đề cập đến mạng lưới các cơ quan gián điệp Mỹ phối hợp để đưa ra những đánh giá như vậy.
Tuy nhiên, bà Gabbard cũng cho biết: “Kho dự trữ uranium đã được làm giàu của Iran hiện ở mức cao nhất từ trước đến nay – điều chưa từng có đối với một quốc gia không sở hữu vũ khí hạt nhân”.
Vào 16/6, khi các phóng viên trích dẫn lời điều trần của bà Gabbard để hỏi Tổng thống Trump, ông trả lời: “Tôi không quan tâm bà ấy nói gì. Tôi nghĩ họ đã rất gần với việc sở hữu vũ khí hạt nhân”.
Quân đội Mỹ nghĩ gì?
Ngày 10/6 – ba ngày trước khi Israel tấn công nhằm vào Iran – Tướng Erik Kurilla, Tư lệnh Bộ Chỉ huy Trung tâm của quân đội Mỹ, đã phát biểu trước một ủy ban Thượng viện rằng Tehran đang “tiếp tục tiến gần hơn tới một chương trình vũ khí hạt nhân".
Thoạt nhìn thì đánh giá này dường như trái ngược với phát biểu của bà Gabbard hồi tháng Ba. Nhưng ông Kurilla không nói rằng quân đội Mỹ tin Iran hiện đang có một chương trình phát triển bom hạt nhân, mà là họ đang tiến gần đến giai đoạn đó.
Điều mà vị tướng này thực sự làm là đặt nghi vấn tại sao Iran lại có lượng uranium làm giàu cao như vậy. “Kho dự trữ uranium đã được làm giàu vẫn tiếp tục tăng tại các cơ sở trên khắp cả nước, dưới chiêu bài của một chương trình hạt nhân dân sự”, ông nói. “Iran tiếp tục thu nhận kiến thức và kỹ năng có liên hệ trực tiếp đến việc sản xuất vũ khí hạt nhân".
Làm giàu uranium là gì, và Iran đã làm gì?
Iran hiện đang làm giàu uranium ở mức độ tinh khiết lên đến 60% – điều này đã khiến Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và các nhà chỉ trích chương trình hạt nhân của Tehran lo ngại.
Làm giàu uranium là quá trình tăng nồng độ đồng vị uranium-235 trong uranium tự nhiên, vốn chỉ chứa khoảng 0,7% U-235. Để chế tạo một vũ khí hạt nhân, uranium cần được làm giàu tới khoảng 90% U-235. Khi đạt tới mức độ này, uranium được coi là “cấp độ vũ khí”.
Cơ sở hạt nhân Natanz ở Iran. Ảnh: REUTERS/TTXVN
Khi uranium được làm giàu đến 60%, thời gian cần thiết để đạt đến cấp độ vũ khí được rút ngắn đáng kể – đó là lý do tại sao các mức độ làm giàu cao hơn thường bị các cơ quan giám sát như IAEA giám sát chặt chẽ hơn.
Iran phủ nhận theo đuổi vũ khí hạt nhân và khẳng định quyền hợp pháp – với tư cách là một quốc gia ký kết Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT) – trong việc phát triển công nghệ hạt nhân vì mục đích hòa bình, bao gồm cả việc làm giàu uranium.
IAEA có cho rằng Iran đang chế tạo vũ khí hạt nhân không?
Phát biểu trước Hội đồng Thống đốc của cơ quan giám sát Liên hợp quốc hôm 9/6, Tổng Giám đốc IAEA Rafael Grossi cho biết Iran đã tích trữ 400kg uranium làm giàu ở mức 60%.
“Dù các hoạt động làm giàu uranium được đặt dưới sự giám sát không bị cấm tuyệt đối, việc Iran là quốc gia duy nhất không sở hữu vũ khí hạt nhân trên thế giới lại đang sản xuất và tích trữ uranium làm giàu đến 60% vẫn là một vấn đề gây lo ngại nghiêm trọng”, ông Grossi nói trong một báo cáo gửi Hội đồng Thống đốc.
Vào 12/6, một ngày trước các cuộc tấn công của Israel nhằm vào các cơ sở hạt nhân của Iran, hội đồng IAEA đã thông qua một nghị quyết khiển trách Tehran và cáo buộc nước này vi phạm các cam kết liên quan đến biện pháp bảo đảm với cơ quan Liên hợp quốc.
Tuy nhiên, trả lời CNN, ông Grossi nhấn mạnh cơ quan của ông không kết luận rằng Tehran đang chế tạo bom hạt nhân. “Chúng tôi không có bất kỳ bằng chứng nào về một nỗ lực có hệ thống nhằm tiến tới chế tạo vũ khí hạt nhân”, ông nói.
Iran có thể sớm chế tạo vũ khí hạt nhân không, và nếu có thì khi nào?
Trong phiên điều trần ngày 10/6, tướng Erik Kurilla cho rằng nếu Iran quyết định “chạy đua” để sở hữu vũ khí hạt nhân, họ có đủ kho dự trữ và máy ly tâm để sản xuất tới 25kg uranium cấp độ vũ khí trong “khoảng một tuần” – và đủ để chế tạo đến 10 vũ khí trong vòng ba tuần.
Cả ông Kurilla lẫn ông Grossi đều không đưa ra ước tính cụ thể về việc một quốc gia sẽ mất bao lâu để thực sự chế tạo vũ khí hạt nhân sau khi đã có kho dự trữ uranium cấp độ vũ khí, ngay cả trong trường hợp đó là ý định của Iran.
Cơ sở làm giàu Fordow ở Iran vào ngày 24/1/2025. Ảnh: Maxar Technologies
Kelsey Davenport, giám đốc chính sách không phổ biến vũ khí hạt nhân tại Hiệp hội Kiểm soát Vũ khí – một tổ chức phi lợi nhuận có trụ sở ở Mỹ – đánh giá Israel cũng biết rằng Iran không có khả năng chế tạo bom một cách nhanh chóng.
“Nếu thực sự tồn tại nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân cấp bách, nếu Israel thực sự tin rằng Iran đang lao nhanh về phía vũ khí hạt nhân, thì tôi nghĩ đã phải có một chiến dịch lâu dài hơn nhiều nhằm phá hoại các hoạt động tại Fordow và những hoạt động khác tại cơ sở Natanz”, bà nói với Al Jazeera, đề cập đến các cơ sở hạt nhân của Iran.
Âm vang từ cuộc chiến Iraq 2023?
Theo đánh giá của nhiều chuyên gia theo dõi tình hình Trung Đông thì cuộc tranh luận hiện nay về vấn đề hạt nhân Iran gợi nhớ cuộc tranh luận về vũ khí hủy diệt hàng loạt, từng được lấy làm cái cớ cho cuộc chiến tranh Iraq.
Trước thềm cuộc đưa quân vào Iraq năm 2003, Mỹ và Anh đã khẳng định rằng Iraq sở hữu vũ khí hủy diệt hàng loạt (WMD), bao gồm cả vũ khí hóa học và sinh học, và rằng nước này đang theo đuổi một chương trình vũ khí hạt nhân.
Những tuyên bố này là trọng tâm trong việc biện minh cho hành động quân sự, dựa trên lập luận rằng Iraq là mối đe dọa cận kề đối với an ninh khu vực và toàn cầu. Các đánh giá tình báo của Mỹ vào thời điểm đó, bao gồm Báo cáo Đánh giá Tình báo Quốc gia năm 2002, đã ủng hộ quan điểm này, dù với các mức độ tin cậy khác nhau.
Tuy nhiên, sau cuộc chiến, các cuộc tìm kiếm quy mô lớn đã không phát hiện thấy bất kỳ chương trình WMD nào đang hoạt động tại Iraq.
Các cuộc điều tra sau đó, bao gồm cuộc điều tra của Ủy ban Tình báo Thượng viện Mỹ và Ủy ban Chilcot của Anh, kết luận rằng thông tin tình báo đã bị sai lệch nghiêm trọng và bị các lãnh đạo chính trị thao túng nhằm thổi phồng năng lực vũ khí hủy diệt hàng loạt của Iraq để tạo dựng cơ sở cho cuộc chiến tranh.
