25 năm nổ tung bong bóng dot.com

Vài tuần sau mức cao đó, chỉ số bắt đầu giảm, với sự kết hợp của nhiều yếu tố khiến các nhà đầu tư lo sợ. Cuối cùng, Nasdaq đã mất hơn 75% giá trị, xóa sổ 5.000 tỉ đô la Mỹ vốn hóa thị trường. Kỷ nguyên của sự phấn khích phi lý đã kết thúc.

Bong bóng dot-com được đặc trưng bởi rất nhiều đợt IPO, với các công ty cố gắng thâm nhập vào nhóm tài sản lớn nhất trên Nasdaq. Ảnh minh họa

Một phần tư thế kỷ sau, sự trỗi dậy của trí tuệ nhân tạo (AI), đúng hơn là AI tạo sinh (Gen AI) và đặc biệt là ở Trung Quốc trong những ngày gần đây, đã khiến những người kỳ cựu trên thị trường tranh luận liệu lịch sử có lặp lại hay chỉ chạy cùng một thuật toán bong bóng với các đầu vào mới. Một số người theo dõi thị trường thấy sự khác biệt về cấu trúc ngăn chặn sự sụp đổ ngay lập tức, trong khi những người chỉ trích công nghệ cảnh báo rằng chúng ta đang gỡ lỗi cùng một logic bong bóng cũ. Ngoài bảng cân đối kế toán còn có một mối quan tâm sâu sắc hơn: Chúng ta vẫn quên rằng chi phí xã hội của các cuộc cách mạng công nghệ tồn tại lâu hơn các đợt điều chỉnh thị trường của chúng.

Chuyện nổ tung bong bóng dot.com được mô tả tỉ mỉ trên trang CNNmoney ngày 9-9-2000. Người ta đã không nghĩ mọi chuyện xảy ra mãnh liệt và chóng vánh như vậy, mang đến những hậu quả khôn lường cho nhà đầu tư cũng như người khai thác sử dụng Internet, và sau đó là sự cắt giảm chi phí cùng việc sa thải nhân viên.

Tổng giá trị thị trường của 280 cổ phiếu nằm trong danh sách Internet Bloomberg - gồm các nhà bán lẻ Web, các công ty cơ sở hạ tầng Internet, các công ty quảng cáo Web, các cổng thông tin Web và các nhà sản xuất thiết bị mạng - đã giảm xuống còn 1.193 tỉ đô la từ mức 2.948 tỉ đô la tại thời điểm đỉnh cao, tức là mất 1.755 tỉ đô la.

Sự sụp đổ của bong bóng Internet, có lẽ là một trong những thảm họa tài chính lớn nhất trong lịch sử nước Mỹ, xảy ra sau một giai đoạn ba năm, bắt đầu từ tháng 1-1997, khi các nhà đầu tư mua hầu như bất cứ thứ gì, thậm chí chỉ liên quan một cách mơ hồ đến Internet, bất kể định giá. Họ bị thúc đẩy bởi các báo cáo lạc quan từ các nhà phân tích chứng khoán bán ra và dự báo thị trường từ các công ty nghiên cứu công nghệ thông tin. Theo Công ty Dữ liệu chứng khoán CommScan, các công ty Web đã huy động được tổng cộng 1 tỉ đô la trong 34 đợt IPO vào năm 1997, tăng lên 2 tỉ đô la trong 45 giao dịch vào năm 1998, và sau đó bùng nổ lên 24,1 tỉ đô la trong 292 đợt IPO vào năm 1999.

Có thể nói trong những ngày này chúng ta đang sống trong tâm trạng phấn khích, bởi một cuộc đua “Gen AI giá rẻ” vừa khởi phát tại Trung Quốc, kéo theo các công ty “AI” thế giới. Kairong Xiao, Giáo sư tài chính tại trường Kinh doanh Columbia, cho rằng có những điểm tương đồng giữa thị trường ngày nay và 25 năm trước khi một số nhà đầu tư trở nên lo lắng. Nhưng nếu thời điểm chúng ta đang sống kết thúc bằng sự bùng nổ, thì cấu trúc thị trường có nghĩa là mọi thứ sẽ khác so với năm 2000. Xiao cho biết “Bong bóng dot-com được đặc trưng bởi rất nhiều đợt IPO, với các công ty cố gắng thâm nhập vào nhóm tài sản lớn nhất trên Nasdaq”. “Ngày nay, do quy định và nhiều thay đổi về cấu trúc khác, các khoản đầu tư mới hiện nay đã thông qua thị trường vốn tư nhân”.

Sự thay đổi về cấu trúc từ nguồn vốn công sang tư là một trong những thay đổi quan trọng nhất. Trong khi đợt IPO năm 1995 của Netscape đã tạo ra cơn sốt vàng về các đợt chào bán công khai từ các công ty khởi nghiệp Internet, thì các nhà phát triển AI nổi tiếng nhất hiện nay - OpenAI và Anthropic - vẫn là công ty tư nhân mặc dù được định giá lên tới hàng chục tỉ đô la. Họ có thể tiếp cận nguồn vốn khổng lồ mà không phải đối mặt với sự giám sát của thị trường công khai hoặc áp lực thu nhập hàng quí.

Sau lưng các nhà phát triển Gen AI là những gã “khổng lồ” công nghệ như Microsoft, Google và Nvidia. Sự tập trung nguồn lực giữa những công ty đã thành danh này có thể tạo ra một lớp đệm chống lại sự biến động của thị trường vốn không tồn tại trong thời kỳ bong bóng dot.com.

Sự an tâm về khả năng nổ tung bong bóng Gen AI gần như ổn định trong gần ba năm qua, nhưng nay trở thành bất an khi những thành viên Gen AI mới đột ngột xuất hiện, và thế giới đang phải canh chừng về những ẩn số phía sau, cả ở góc độ công nghệ và thị trường, cả về chi phí và nhu cầu năng lượng, và nhất là tác động lớn lao đối với xã hội ở các mặt tích cực cũng như tiêu cực, đặc biệt đối với người lao động.

Trang harvard.edu trong một bài đăng ngày 20-9-2024 đã đưa ra cảnh báo dựa trên một số phân tích quan trọng liên quan đến làn sóng AI tạo sinh, gồm tình trạng cường điệu hóa công nghệ, các hậu quả lâu dài, và sự thay đổi hệ sinh thái công nghệ nhằm làm sáng tỏ cách mà các động lực tài chính và xã hội định hình sự phát triển của AI. Chúng ta đang nhìn thấy có ba sự tương đồng giữa hiện tượng dot.com và Gen AI, gồm kỳ vọng cao, đầu tư và cạnh tranh lớn, và xu hướng đại chúng hóa quá sớm.

Hoàng Việt