Ấm áp ngôi nhà dài của bà Ka Rít

Bà Ka Rít khơi bếp lửa đun nước, làm cơm đãi khách

Chúng tôi đến buôn Mạ bên dãy núi Con Ó, nơi có ngôi nhà dài hiếm hoi còn sót lại giữa vùng đất đang chuyển mình từng ngày. Bà Ka Rít, người phụ nữ Mạ đã đi qua 73 mùa rẫy, sống gần trọn đời trong ngôi nhà gần 50 năm tuổi với không gian thấm đẫm tiếng chiêng, điệu hát yalyao và hương rượu cần nồng nàn. Mái lá mây, sàn tre đập dập, dây mây buộc chặt - kết cấu giản dị nhưng bền bỉ đã chống chọi được bao mùa nắng, mưa. Bước lên cầu thang thấp, đi qua vòm cửa che lá, không gian nhà dài của bà Ka Rít mở ra ấm áp, thân thuộc.

Ánh mắt ánh lên niềm vui khi thấy những vị khách lạ đến từ phương xa, bà Ka Rít liền bắt con gà, lấy tiết bôi lên vách tường, vật dụng trong nhà, trình báo với tổ tiên nhà có khách, rồi làm thịt tiếp đãi. Ở gian rộng rãi giữa nhà, một ché rượu cần được bày ra, nhanh tay rót từng cốc nước vào ché, đưa cần rượu mời khách, bà vừa ngân nga những câu hát yalyao cổ xưa đại ý: “Mời khách quý rượu cần/ Cho khỏe mạnh bình an/ Cho tổ tiên phù hộ/ Cho buôn làng ấm no…”.

Sát vách nhà, hàng trăm hiện vật văn hóa được xếp ngăn nắp gợi lên không gian xưa cũ như một bảo tàng thu nhỏ. Mỗi hiện vật từ những chiếc ché quý, dàn chiêng 6, đến dụng cụ lao động, gùi, cối giã gạo, cung, nỏ, rìu… đều được bà gìn giữ như những kỷ vật quý giá. Bà kể: “Ngôi nhà này do ông nhà tôi dựng lên, anh em trong buôn làng cùng giúp sức. Hai vợ chồng tôi lên rừng lấy gỗ về làm trụ đỡ sàn, lồ ô, nứa làm sàn, làm vách, cỏ tranh lợp mái, dây mây để cột. 7 đứa con lần lượt ra đời, lớn dần trong ngôi nhà này”. Mỗi thanh tre, sợi mây đều bóng láng màu cánh gián in dấu thời gian và tình yêu của một đại gia đình từng sống quây quần bên nhau…

Ngôi nhà dài không có vách ngăn, chỉ chia không gian bằng hai bếp lửa đặt hai đầu. Lửa luôn âm ỉ, chỉ cần khơi bếp tro, thổi vài hơi qua ống nứa là lại cháy bừng. Khi đêm xuống, cả nhà ngồi quanh bếp, chuyện trò rôm rả, tiếng cười vang trong hơi ấm liu riu. Bà hồi tưởng: “Nhà đông con, ấm lắm. Đêm lạnh cả nhà nằm ngủ, chụm chân quanh bếp là cả người, cả nhà ấm lên. Chưa từng có tiếng cãi vã”. Lúc dâng cúng thần linh, tạ ơn tổ tiên theo vòng đời của cây lúa, của đời người, tiếng chiêng luôn ăm ắp đầy nhà, bay ra trùm khắp buôn làng.

Mỗi khi con trai cưới vợ, chưa có điều kiện ra ở riêng, nhà lại nối dài thêm, ôm trọn nhiều thế hệ cùng chung sống. Giờ đây, chồng bà đã mất, các con đều xây nhà riêng hiện đại bên cạnh, nhưng bà vẫn chọn ở lại ngôi nhà cũ - nơi bếp lửa chưa từng tắt, nơi lưu giữ ký ức bao mùa rẫy đã qua. Nơi bà kể chuyện, hát ru cho các cháu nội, cháu ngoại.

Với người Mạ, cư dân sinh sống lâu đời ở Nam Tây Nguyên, cư trú dọc sông Đạ Dâng - nhà dài không chỉ là nơi ở, mà còn là không gian văn hóa cộng đồng. Nhà dài nối tiếp từ đời này qua đời khác là biểu tượng của sự đầm ấm trong gia đình, dòng tộc. Hình ảnh nhiều ngôi nhà dài quần tụ thành buôn làng ở Lộc Bắc xưa, nép mình điệp trùng đồi núi trở thành vẻ đẹp thanh bình. Nhưng theo nhịp sống hiện đại, những ngôi nhà dài như của bà Ka Rít đang dần biến mất. Ở Lâm Đồng, số lượng còn lại chỉ đếm trên đầu ngón tay.

Ngôi nhà của bà Ka Rít không chỉ còn là nơi bà sống, mà là một phần mạch nguồn văn hóa sống động của dân tộc Mạ. Nhà dài gợi nhớ một thời cả đại gia đình nhiều thế hệ cả trăm người sống quây quần bên nhau, nơi đó có sự gắn bó ruột thịt, sự chia ngọt sẻ bùi. Đó cũng là nơi cố kết dòng tộc, cộng đồng, nơi người Mạ gắn bó với đất, với rừng và với nhau.

Chị Ka Hương, cán bộ trẻ của xã cũng là người con của buôn làng chia sẻ: “Giữ lại nhà dài là giữ lấy quá khứ, giữ lấy cội rễ. Mỗi ngôi nhà dài đều chứa đựng một chương sử sống, phản ánh đậm nét bản sắc văn hóa truyền thống của người Mạ”.

Quỳnh Uyển.