Ấn tượng Su Moong của người Tà Riềng

Cấu trúc bên trong ngôi nhà làng của đồng bào Tà Riềng. Ảnh: Văn Sơn

Được biết, ở huyện Nam Giang, đồng bào Tà Riềng sinh sống tập trung tại xã Đắc Tôi, giáp với huyện Đắc Chưng, tỉnh Sê Kông, Lào. Ông Zơ Râm Hiệng, 72 tuổi, dân tộc Tà Riềng, hiện đang sống tại thôn Đắc Rích, xã Đắc Tôi cho biết: "Theo phong tục, người Tà Riềng trước đây có cuộc sống du canh, du cư. Khi tìm được một địa điểm để lập làng mới, cho dù có khó khăn bao nhiêu thì trong khoảng thời gian một năm phải xây dựng được nhà làng. Sau khi đã làm lễ tế thần linh, việc đầu tiên khi lập làng mới là phải tìm địa điểm để xây dựng nhà làng".

Trước khi khởi công làm Su Moong vào sau thu hoạch lúa rẫy hàng năm, bà con đã phải chuẩn bị đầy đủ nguyên vật liệu cần thiết. Thời điểm khởi công dựng Su Moong được già làng chọn, thường vào kỳ trăng tròn. Lễ khởi công không cầu kỳ, nhưng mang nhiều yếu tố tâm linh của cộng đồng. Ngày xưa, người già trong làng có tục chôn đá mài dưới đất để “tìm may” trước khi dựng Su Moong, nhưng sau này, việc “chọn ngày” đã thoáng hơn nhiều. Họ cùng chung tay xây dựng ngôi nhà làng của cộng đồng mình, là nơi để tụ họp bà con, bàn bạc công việc làm ăn và giải quyết mọi câu chuyện của cộng đồng.

Khi Su Moong mới đã hoàn thành, các gia đình đều chung sức vào dựng nhà cho toàn thể dân làng, từ ngôi nhà chủ làng (chủ đất) đến những người lớn tuổi có uy tín trong các gia đình trong làng, sau đó đến những người phụ nữ neo đơn, con mồ côi, không có điều kiện tự làm nhà để ở. Su Moong bao giờ cũng được chọn dựng ở cuối làng. Từ đây, có thể quan sát toàn bộ khu dân cư.

Với người Tà Riềng xã Đắc Tôi, Su Moong được chọn làm trên khu đất bằng phẳng, rộng rãi, bốn bề thông thoáng, với toàn bộ vật liệu đều được lấy trong tự nhiên. Phía trước là khoảng sân lớn để có thể dựng cây nêu, quy tụ mọi người trong làng hướng về ông bà, tổ tiên, thần linh thông qua lễ hiến sinh trâu ăn mừng trong những dịp dân làng tổ chức lễ hội truyền thống.

Người Tà Riềng quan niệm, hướng Đông là nơi ánh mặt trời buổi sáng bắt đầu cho một ngày, là hướng của thần linh, từ đây, ánh nắng mặt trời tỏa đi khắp các hướng khác sưởi ấm cho vạn vật, để con người mạnh khỏe, muôn thú sinh sôi đông đúc, cây cối tốt tươi, đem lại hạnh phúc cho dân làng, vì thế, hai cửa ra vào mở ở hai bên hông của ngôi nhà, cửa chính được mở ở hướng Đông, cửa phụ nằm ở hướng Tây.

Cách bố trí mặt bằng sinh hoạt trong Su Moong thường bố trí theo hướng từ Đông sang Tây. Su Moong của người Tà Riềng xã Đắc Tôi được dựng lên bằng tranh, tre, mây tại địa vực người Tà Riềng sinh sống cùng giàn cột gỗ vững chãi, thường gồm 10 cột xung quanh và 1 cây cột chính giữa bằng một số loại cây gỗ bền chắc, có khả năng chống chịu mối, mọt. Đáng chú ý, cây cột chính của Su Moong được đẽo tròn, có cạnh từ mặt đất lên đến sàn nhà, song từ sàn lên đến phần khung có dáng hình chữ nhật, mái vòm trong dáng tựa chữ A.

Tổ chức các sự kiện văn hóa ở Su Moong của người Tà Riềng. Ảnh: Văn Sơn

Ở hai bên chái của ngôi nhà làng còn có 3 - 5 cột tròn được dựng thẳng từ mặt đất lên đến mái. Hai bên chái của Su Moong được thiết kế theo kết cấu hình rẻ quạt và được lợp tranh theo khung lượn tròn tinh tế, với cắt góc vuông vắn, gắn kết vững chãi. Cửa chính Su Moong thường được mở về hai bên chính diện. Trên mỗi cửa ra vào cũng có biểu tượng của sừng trâu - tượng trưng cho vật hiến tế thần linh.

Cấu trúc ngôi nhà làng của người Tà Riềng thường có một nét độc đáo đáng chú ý là hệ thống cột, kèo được xử lý kết nối với nhau bằng các mộng gỗ và bằng những sợi mây rừng không chỉ bền chắc, mà còn mang tính thẩm mỹ cao nhờ các nút thắt.

Nhìn tổng thể theo hướng chính diện, Su Moong truyền thống của người Tà Riềng mang nét độc đáo riêng nhờ lối kiến trúc và tâm linh liên quan đến hình ảnh con trâu nằm ngang và xương sống vững chãi của trâu, kéo xuống phần mái Su Moong tương ứng như hai bên hông của con trâu với các lớp xương sườn hòa hợp. Su Moong là nơi giữ hồn làng của cộng đồng người Tà Riềng nơi đây với kết cấu vững chắc, cùng sàn cao khoảng hơn 0,8m, vách gỗ, mái lợp tranh. Mái Su Moong bao giờ cũng có dáng tựa hình mai rùa, trên đầu mái của hai nóc có biến thể biểu tượng của hai sừng trâu.

Không chỉ thế, các cây xà ngang, xà dọc và đòn tay kết nối bên trong Su Moong cũng có nhiều yếu tố gắn với con trâu. Mái được lợp bằng nhiều lớp tranh không chỉ để che nắng, che mưa, mà còn có tác dụng che chắn cho người dân ở bên trong nếu kẻ địch bắn tên hoặc phóng lao vào ngôi nhà làng. Vách nhà được làm bằng những tấm phên tre, song theo truyền thống, ở phía trong Su Moong, mỗi bức vách đều được dựng những tấm gỗ lớn, dày, cao quá đầu người ngồi, có tác dụng che chắn cho người ngồi bên trong nếu kẻ thù dùng mũi tên bắn vào nhà.

Trụ gỗ cách mặt đất từ 1m đến 1,5m, nhằm tránh thú dữ tấn công cũng như tránh nước lũ làm ngập sàn nhà. Sàn bằng gỗ hay phên tre cũng được gọt chẻ (hoặc đập dập) bền chắc. Là biểu tượng sức mạnh và tâm linh của dân làng, nên từ xưa, Su Moong của người Tà Riềng đã được dựng lên bằng sức lực, tâm huyết của cả cộng đồng.

Có dịp trên Trường Sơn, rảo bước trên những con đường làng vùng cao Đắc Tôi, thấp thoáng bóng Su Moong còn in đậm bước chân người đi lỡ nắng hay bất chợt trong cơn mưa dông đầu mùa làm bạn cảm giác nhẹ nhàng khi ngồi và nằm nghỉ trong ngôi nhà làng truyền thống của người dân Tà Riềng vùng biên Nam Giang thật ấn tượng biết bao. Su Moong còn là nét đặc trưng trong kiến trúc của ngôi nhà làng truyền thống luôn được người Tà Riềng xã Đắc Tôi gìn giữ, bảo tồn.

Su Moong cũng chính là nơi mọi người cùng nhau hướng về, thể hiện sự kín đáo, khiêm nhường, song vẫn mang tính tự vệ rất cao, hòa thuận, đoàn kết, chung sức xây đựng đời sống văn hóa, xây dựng nông thôn mới, xem Su Moong như một biểu tượng sức mạnh và tâm linh của mỗi người, mỗi gia đình và cộng đồng dân làng Tà Riềng nơi đây.

Sơn Gia Phúc