Bác sĩ tâm lý là AI: Lợi bất cập hại?

Trí tuệ nhân tạo đang mở ra một hướng đi mới đầy tiềm năng trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe tâm thần, đặc biệt thông qua các chatbot. Đây là những chương trình máy tính được thiết kế để giao tiếp với con người bằng ngôn ngữ tự nhiên, mô phỏng vai trò của một nhà tư vấn tâm lý.

CÁ NHÂN HÓA, SẴN SÀNG 24/7

Những chatbot như Wysa hay Replika hiện đã tiếp cận hàng triệu người dùng trên toàn thế giới, giúp họ trả lời các câu hỏi, đưa ra lời khuyên và gợi ý để tự phân tích cảm xúc, nhất là khi đối mặt với lo âu, trầm cảm hoặc áp lực cuộc sống.

Người dùng thường tiếp cận các công cụ này qua ứng dụng điện thoại hoặc nền tảng trực tuyến với mong muốn được hỗ trợ tâm lý tức thì, mọi lúc, mọi nơi, không cần đặt lịch hay chờ đợi.

Với một số nhà sáng lập công nghệ, AI thậm chí được xem là một “nhà trị liệu cá nhân hóa” có khả năng học hỏi hành vi người dùng và phản hồi theo cách phù hợp với trạng thái cảm xúc tại thời điểm tương tác.

Thực tế, nhu cầu hỗ trợ tinh thần ngày càng lớn, không chỉ trong những trường hợp rối loạn nặng như loạn thần. Bác sĩ tâm thần Lu Wei, Phó Giám đốc Bệnh viện Wenzhou Kangning cho biết, ngày càng có nhiều người tìm đến chuyên gia khi chỉ gặp căng thẳng tâm lý nhẹ vì không biết chia sẻ cùng ai. Trong bối cảnh đó, AI có thể đóng vai trò là lựa chọn tiếp cận đầu tiên hoặc là giải pháp thay thế trong một số trường hợp.

Nghiên cứu công bố đầu năm nay trên The New England Journal of Medicine do Đại học Dartmouth thực hiện đã đánh giá hiệu quả của công cụ trị liệu AI tên TheraBot.

Trong thử nghiệm ngẫu nhiên, 210 bệnh nhân mắc trầm cảm nặng hoặc rối loạn lo âu toàn thể sử dụng TheraBot trong 6 giờ suốt 4 tuần đã ghi nhận mức giảm triệu chứng trầm cảm trung bình 51% và lo âu giảm 31%, tương đương với hiệu quả của khoảng 8 buổi trị liệu truyền thống.

Một thử nghiệm cho thấy TheraBot giúp giảm triệu chứng trầm cảm trung bình 51% và lo âu giảm 31%

Đáng chú ý, người dùng còn cho biết mức độ tin tưởng với TheraBot tương đương với một nhà trị liệu bằng xương bằng thịt. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu khẳng định rằng mục tiêu của TheraBot không phải thay thế chuyên gia mà là thu hẹp khoảng trống dịch vụ và mở rộng khả năng tiếp cận.

Một trong những điểm mạnh nổi bật là khả năng hỗ trợ liên tục 24/7, đặc biệt cho trẻ em. Khi một đứa trẻ cảm thấy buồn bã hay lo lắng, chatbot như Troodi luôn sẵn sàng lắng nghe và đưa ra phản hồi, bất kể thời gian hay hoàn cảnh.

Điều này không chỉ giúp trẻ cảm thấy được quan tâm, mà còn tạo không gian an toàn để chia sẻ những cảm xúc khó nói ra với cha mẹ. AI có thể giúp giảm áp lực lên các nhà trị liệu, nhất là khi số lượng trẻ cần được hỗ trợ tăng nhanh trong khi nguồn lực con người vẫn còn hạn chế.

Bên cạnh đó, AI cũng mở rộng khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần ở những khu vực khó khăn. Theo Tạp chí European Psychiatry, có đến 45% dân số toàn cầu sống tại nơi thiếu chuyên gia tâm thần (tỷ lệ ít hơn 1 bác sĩ cho mỗi 100.000 người), trong khi hơn một nửa dân số sở hữu điện thoại thông minh.

AI có thể giúp những người sống ở vùng sâu vùng xa hoặc có điều kiện kinh tế hạn chế, tiếp cận dịch vụ từ xa mà không cần di chuyển đến cơ sở y tế. Sự tương tác ẩn danh với chatbot cũng giúp giảm cảm giác kỳ thị, một rào cản phổ biến trong việc tìm kiếm hỗ trợ tâm lý.

Khả năng cá nhân hóa là một lợi thế khác. AI có thể học hỏi từ dữ liệu người dùng để điều chỉnh nội dung, cách tiếp cận và mức độ hỗ trợ phù hợp với từng cá nhân từ đặc điểm tâm lý, tiền sử sức khỏe đến phản hồi trong quá trình tương tác. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng AI có thể dự đoán hiệu quả điều trị, theo dõi tiến trình tâm lý và hỗ trợ điều chỉnh liệu pháp để tối ưu hóa kết quả.

Không chỉ hỗ trợ bệnh nhân, AI còn giúp giảm gánh nặng công việc cho chuyên gia. Trong ngành tâm thần, nơi các bác sĩ phải xử lý lượng lớn dữ liệu và hồ sơ, các công cụ xử lý ngôn ngữ tự nhiên có thể tóm tắt lịch sử bệnh án, phân tích nội dung trò chuyện hoặc sàng lọc thông tin quan trọng để giúp chuyên gia chuẩn bị tốt hơn cho buổi làm việc. Điều này không chỉ tiết kiệm thời gian mà còn cho phép nhà trị liệu tập trung hơn vào phần việc chuyên môn, như lắng nghe và hỗ trợ tâm lý trực tiếp.

Về hiệu quả can thiệp, một phân tích tổng hợp trên PubMed cho thấy các chatbot giúp giảm đáng kể các triệu chứng trầm cảm (hiệu quả ở mức Cohen’s d = 0,74) và lo âu (Cohen’s d = 0,62) so với nhóm đối chứng.

Một bài phân tích khác trên JMIR tổng hợp 16 nghiên cứu với gần 2.000 người trẻ tuổi cũng ghi nhận hiệu quả trung bình tốt trong việc giảm triệu chứng trầm cảm, dù hiệu quả với stress và lo âu có phần thấp hơn.

AI còn đóng vai trò hỗ trợ giữa các buổi trị liệu chính hoặc trong những tình huống khẩn cấp. Với khả năng phản hồi tức thì, chatbot có thể giúp người dùng giải tỏa cảm xúc hoặc hướng dẫn các bước tự hỗ trợ tâm lý ngay tại thời điểm cần, thay vì chờ đợi đến cuộc hẹn với chuyên gia.

Một ứng dụng mới nổi là AI trong liệu pháp nghệ thuật (art therapy). Theo một đánh giá hệ thống, các công cụ trị liệu nghệ thuật ứng dụng AI (AIATs) không chỉ giúp người dùng bộc lộ cảm xúc một cách sáng tạo mà còn hỗ trợ tăng cường hiệu quả các liệu pháp tâm lý truyền thống.

AI cũng chứng minh hiệu quả trong việc tối ưu hóa quy trình khám chữa bệnh nói chung. Một nghiên cứu tại Trung Quốc về công cụ AI “XIAO YI” cho thấy, thời gian chờ trung bình từ khi bệnh nhân đăng ký đến lúc làm xét nghiệm đã giảm từ 1,97 giờ xuống còn 0,38 giờ. Một nghiên cứu đa trung tâm khác cho thấy AI giúp giảm thời gian chờ 13 - 17 phút và giảm tỷ lệ sai sót trong điều trị từ 1,5 – 2%.

Những kết quả này phản ánh tiềm năng thực sự của AI trong việc nâng cao hiệu quả và giảm chi phí chăm sóc sức khỏe, bao gồm cả lĩnh vực sức khỏe tâm thần – nơi nguồn lực nhân sự vẫn còn hạn chế so với nhu cầu ngày một gia tăng.

CÁI GIÁ CỦA CẢM XÚC DƯỚI TAY AI

Bên cạnh những hứa hẹn đầy tiềm năng, việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong tư vấn tâm lý đang đặt ra hàng loạt lo ngại nghiêm trọng từ đạo đức, pháp lý đến tâm lý xã hội.

Một trong những mối quan tâm lớn nhất là quyền riêng tư và bảo mật dữ liệu cá nhân. Theo khảo sát của Pew Research Center (2023), 81% người Mỹ lo ngại rằng dữ liệu cá nhân thu thập bởi các công ty công nghệ có thể bị sử dụng sai mục đích.

Trong khi đó, 70% không tin rằng các doanh nghiệp sẽ có trách nhiệm trong việc sử dụng AI. Đặc biệt, những người quen thuộc với công nghệ này cũng lo lắng rằng dữ liệu của họ có thể bị khai thác theo cách không được dự định ban đầu.

Khoảng 8 trong 10 người quen thuộc với AI cho rằng việc các công ty sử dụng AI sẽ dẫn đến việc thông tin cá nhân bị sử dụng theo cách mà họ không cảm thấy thoải mái (81%) hoặc không đúng với mục đích ban đầu (80%).

Tuy vậy, vẫn có một số ý kiến tích cực: 62% người Mỹ đã nghe về AI tin rằng khi các công ty sử dụng nó, thông tin của mọi người sẽ được dùng để giúp cuộc sống trở nên dễ dàng hơn.

Khảo sát của Pew Research Center (2023)

Khảo sát của YouGov (2025) cho thấy chỉ 8% tin rằng AI có thể đưa ra khuyến nghị hữu ích về sức khỏe tâm thần và hơn 50% lo ngại về dữ liệu bị lạm dụng, khuyến nghị sai lệch, sự thiếu đồng cảm cảm xúc từ hệ thống máy móc.

Vấn đề thiên lệch dữ liệu là một rào cản lớn. Nếu AI được huấn luyện trên dữ liệu không đa dạng về chủng tộc, ngôn ngữ, văn hóa hay điều kiện xã hội, các kết quả đầu ra có thể thiếu công bằng.

Một nghiên cứu cho thấy AI dựa trên bài đăng mạng xã hội dự đoán trầm cảm hiệu quả hơn ở người da trắng, trong khi kết quả giảm rõ rệt với người Mỹ gốc Phi, minh chứng rõ ràng cho sự thiếu đại diện trong dữ liệu huấn luyện.

Bên cạnh đó, các sai lệch như cảnh báo sai hoặc bỏ sót dấu hiệu nguy hiểm đều mang rủi ro cao. Nếu AI cảnh báo sai, người dùng có thể lo lắng không cần thiết. Nếu bỏ sót, họ có thể không được hỗ trợ kịp thời. Thêm vào đó, sự phụ thuộc quá mức vào chatbot có thể khiến người dùng bỏ qua nhu cầu tư vấn thực sự từ chuyên gia.

AI cũng khó có thể xử lý trọn vẹn sự phức tạp của tâm lý con người vốn bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố như môi trường, hoàn cảnh sống, tâm trạng nhất thời hay yếu tố văn hóa. Những tín hiệu cảm xúc khó đo lường hoặc dễ bị hiểu lầm nếu chỉ dựa trên dữ liệu số.

Không ít chuyên gia cảnh báo nguy cơ thương mại hóa cảm xúc cá nhân. Dữ liệu cảm xúc hoặc tình trạng tâm lý có thể bị thu thập, phân tích hoặc bán cho bên thứ ba mà người dùng không hề hay biết. Thậm chí đã xuất hiện các trường hợp dữ liệu sức khỏe tâm thần bị rao bán công khai bởi bên trung gian.

Thêm vào đó là nguy cơ lệ thuộc về mặt cảm xúc. Khảo sát của MIT Media Lab (2025) với 4.000 người dùng ChatGPT cho thấy, những người trò chuyện với chatbot nhiều có xu hướng cảm thấy cô đơn hơn và giảm tham gia các hoạt động xã hội. AI có thể tạo cảm giác được lắng nghe, nhưng chính điều đó lại khiến người cô đơn dễ rơi vào trạng thái phụ thuộc.

Những người trò chuyện với chatbot nhiều như ChatGPT có xu hướng cảm thấy cô đơn hơn và giảm tham gia các hoạt động xã hội

Trong bối cảnh hàng triệu người không tiếp cận được dịch vụ trị liệu chuyên môn, AI được xem là giải pháp tạm thời. Tuy nhiên, các chuyên gia nhấn mạnh rằng AI không thể thay thế sự thấu cảm, yếu tố cốt lõi trong trị liệu tâm lý. Chatbot có thể “giả” cảm xúc, thậm chí nói “tôi rưng rưng nước mắt”, nhưng đó chỉ là mô phỏng.

Một số nghiên cứu còn cho thấy, người dùng cảm thấy được thấu hiểu hơn khi không biết nội dung nhận được đến từ AI. Ngay khi biết là do máy tạo ra, cảm giác kết nối giảm đi rõ rệt. Điều này đặt ra câu hỏi về ranh giới giữa sự hỗ trợ thực sự và ảo tưởng quan hệ trị liệu.

Đáng lo hơn, AI hiện chưa có khả năng đánh giá nguy cơ khẩn cấp như phát hiện ý định tự tử hay hành vi tự hại để can thiệp kịp thời. Ví dụ, năm 2023, một chatbot từng khuyến khích người có rối loạn ăn uống cắt giảm thêm calo thay vì đưa ra hướng dẫn phục hồi lành mạnh và đã phải gỡ bỏ sau khi bị phản đối gay gắt.

Việc thiếu các quy định pháp lý chặt chẽ khiến nhiều công ty phát triển chatbot đưa ra điều khoản miễn trừ trách nhiệm, tuyên bố công cụ của họ không thay thế cho tư vấn chuyên môn và không chịu trách nhiệm nếu xảy ra hậu quả.

Theo giáo sư Dame Til Wykes tại Đại học King’s College London, điều này là không thể chấp nhận bởi sự nhầm lẫn giữa AI và nhà trị liệu thật có thể khiến người bệnh đánh mất cơ hội chữa trị đúng đắn.

Nhiều chuyên gia cũng cảnh báo, quan hệ với chatbot không thể thay thế cho tương tác người với người trong quá trình phục hồi tâm lý. Việc dần thay thế các mối quan hệ thật bằng chatbot có thể khiến con người trở nên cô lập, mất kết nối với gia đình và bạn bè, những nguồn hỗ trợ thiết yếu mà AI không thể thay thế.

Ngoài ra, ngay cả khi AI mang lại nhiều lợi ích, rào cản lớn nhất vẫn là niềm tin. Theo một khảo sát tại Mỹ, khoảng 60% người dân vẫn e ngại nếu bác sĩ sử dụng AI để điều trị. Điều này phản ánh một thực tế rằng, trong lĩnh vực nhạy cảm như trị liệu tâm lý, sự tin tưởng, tính minh bạch và cảm xúc con người vẫn là những điều không thể thay thế bằng thuật toán.

Ngọc Nhi