Bài cuối: Hình thành 'bộ lọc' diễn ngôn trên mạng xã hội

Vì sao lại bị cuốn vào "hiệu ứng bầy đàn"?

TS. Nguyễn Đỗ Hồng Nhung - Giảng viên khoa Tâm lý - Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm, Đại học Thái Nguyên cho rằng, ngôn ngữ trên mạng xã hội không chỉ là phương tiện thể hiện suy nghĩ cá nhân, mà còn góp phần kiến tạo nên “không gian tinh thần chung” của cộng đồng.

Một bình luận hay một lượt chia sẻ đều có thể trở thành chất xúc tác, khuếch đại những quan điểm tiêu cực, hoặc ngược lại, lan tỏa thái độ nhân văn, tinh thần đoàn kết và lòng yêu thương giữa con người với con người.

Theo TS. Nhung, Gen Z và thế hệ trẻ ngày nay rất dễ bị cuốn vào “hiệu ứng bầy đàn” hay “tâm lý đám đông”. Khi một xu hướng, một meme hoặc một hashtag được lan tỏa mạnh mẽ, nhiều cá nhân có xu hướng lặp lại hành vi đó mà không qua quá trình xem xét, phản biện về nội dung đó hay kiểm chứng thông tin.

Về mặt tâm lý, Gen Z có nhu cầu mạnh mẽ trong việc khẳng định bản thân và tìm kiếm cộng đồng mà họ quan tâm. Vì vậy, phát ngôn trên mạng xã hội không chỉ đơn thuần là hành động chia sẻ ý kiến, mà còn là cách các bạn thể hiện danh tính và tìm kiếm sự công nhận từ người khác. Nếu thiếu định hướng đúng đắn, nhu cầu này có thể bị lợi dụng để kích động phân biệt vùng miền, bài ngoại hoặc khơi gợi những xung đột vô hình trong xã hội.

Bên cạnh đó, nên khuyến khích người trẻ thay vì chỉ phản bác, tranh luận hay phê phán, họ có thể tạo ra những nội dung tích cực hơn, kể những câu chuyện về sự đa dạng văn hóa, lan tỏa hình mẫu sống đẹp, và truyền cảm hứng cho cộng đồng.

Diễn ngôn xã hội và “đơn vị tiền tệ” mới

Trao đổi với PV Tiền Phong, ThS Hoàng Hà Thu - nghiên cứu sinh Tiến sĩ ngành Lãnh đạo Giáo dục, giảng viên trường San Diego, Hoa Kỳ đã có những cắt nghĩa, góc nhìn mới về tương tác của Gen Z trên mạng xã hội.

Với hơn 10 năm kinh nghiệm nghiên cứu và giảng dạy trong lĩnh vực truyền thông, đồng thời là chuyên gia trong đào tạo kỹ năng giao tiếp, tổ chức sự kiện và định hướng phát ngôn trên mạng xã hội, chị Thu cho rằng, trong kỷ nguyên số, mạng xã hội không chỉ là nơi trao đổi thông tin mà còn là “sân chơi” hình thành diễn ngôn xã hội.

Mỗi lượt view, like hay share không đơn thuần là tương tác, mà trở thành “đơn vị tiền tệ” của diễn ngôn, góp phần định hình cách chúng ta nhìn nhận và trao đổi về thế giới. Đặc biệt, với thế hệ Gen Z, mạng xã hội vừa là không gian sáng tạo, vừa là nơi tiếp nhận thông tin, tạo ra vòng lặp nội dung ảnh hưởng mạnh mẽ đến xu hướng xã hội.

Tuy nhiên, sức mạnh này cũng đồng nghĩa với thách thức nếu thiếu định hướng, mạng xã hội dễ trở thành môi trường nuôi dưỡng tư tưởng cục bộ, phân biệt nhóm, phân biệt vùng miền gây chia rẽ và làm suy yếu sự gắn kết cộng đồng.

ThS Hoàng Hà Thu có 10 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực truyền thông, giảng dạy kỹ năng tổ chức sự kiện và giao tiếp quốc tế, đồng thời là nghiên cứu sinh tại Mỹ chuyên sâu về truyền thông và mạng xã hội.

ThS Hoàng Hà Thu cho rằng, việc định hình phát ngôn tích cực trên mạng xã hội không chỉ là một giải pháp công nghệ, mà còn là vấn đề về văn hóa, giáo dục và trách nhiệm cộng đồng.

Trên mạng xã hội, “view, like, share” không chỉ là chỉ số tương tác, đó là sức mạnh tạo ra xu hướng. Gen Z vừa là nhà sản xuất nội dung, vừa là người tiêu thụ, tạo nên vòng lặp lan tỏa diễn ngôn mạnh mẽ. Đây vừa là cơ hội vừa là thách thức nếu không được định hướng, vòng lặp này có thể trở thành môi trường nuôi dưỡng thông tin một chiều, tin giả hoặc những phát ngôn tiêu cực.

Củng cố mô hình đa tầng diễn ngôn

Một giải pháp hiệu quả để xây dựng không gian truyền thông xã hội lành mạnh, theo chuyên gia, đó là hình thành nền tảng định hình phát ngôn tích cực dựa trên mô hình đa tầng diễn ngôn. Trong đó, mỗi tầng đóng một vai trò riêng biệt nhưng có mối liên hệ chặt chẽ trong việc tạo nên bức tranh tổng thể của dư luận xã hội.

Tầng chính thức bao gồm các nguồn thông tin từ cơ quan báo chí và các cơ quan Nhà nước, đảm bảo tính chính xác, trung thực và định hướng đúng đắn cho dòng chảy thông tin. Đây là tầng có tính nền tảng, đóng vai trò như “la bàn” dẫn hướng cho giới trẻ trong bối cảnh thông tin nhiễu loạn.

Tầng bán chính thức là nơi hoạt động của các KOLs và influencer - những người có sức ảnh hưởng lớn trong việc lan tỏa giá trị tích cực và góp phần định hình xu hướng giao tiếp, biểu đạt cảm xúc trong cộng đồng mạng. Tầng này không chỉ truyền tải lại thông tin mà còn “phiên dịch” ngôn ngữ chính thống thành những hình thức gần gũi, dễ tiếp cận với công chúng trẻ.

Tầng phi chính thức lại thuộc về người dùng phổ thông và các nhóm ẩn danh, các diễn ngôn được hình thành và lan tỏa mạnh mẽ nhất. Tuy nhiên, đây cũng là không gian dễ bị chi phối bởi tin giả, phát ngôn cực đoan hoặc thông tin sai lệch.

Vì vậy, việc quản lý và định hướng ở tầng này không thể chỉ dừng ở kiểm soát nội dung, mà cần chú trọng đến giáo dục người dùng, giúp họ có khả năng tự định hình phát ngôn, nhận biết và loại bỏ nội dung độc hại.

ThS Hoàng Hà Thu đưa ra giải pháp về nền tảng định hình phát ngôn tích cực dựa trên mô hình đa tầng diễn ngôn.

"Từ kinh nghiệm nghiên cứu về mạng xã hội tại Hoa Kỳ, tôi nhận thấy rằng mỗi tầng diễn ngôn đều có tác động đặc thù đến cấu trúc và định hướng thông tin. Chẳng hạn, KOLs và influencer không chỉ lan tỏa thông tin mà còn tạo nên “chuẩn mực” giao tiếp và phong cách thể hiện bản thân, trong khi người dùng phổ thông lại là lực lượng hình thành trào lưu, xu hướng và cộng đồng", ThS. Hoàng Hà Thu nói.

Châu Linh