Báo chí trong thời đại số

Hiện diện ở mọi nơi

Tối 5/11/2024, khi cả nước Mỹ nín thở chờ kết quả kiểm phiếu, người trẻ không bật tivi hay truy cập trang chủ các hãng tin truyền thống. Chỉ cần vài lượt lướt TikTok, hàng chục video chính trị đã ập đến: từ diễn biến kiểm phiếu trực tiếp, lập trường của các ứng viên, cho đến phân tích bằng đồ họa và giọng đọc trẻ trung. Báo chí không còn đứng riêng, mà phải len lỏi vào từng nền tảng, từng phút giây mà người dùng kết nối với thế giới.

Nhưng để hiện diện như vậy, báo chí không thể chỉ thay đổi cách phát tin. Điều cốt lõi là thay đổi cách nghĩ về tin tức, cách sản xuất nội dung, tổ chức tòa soạn, chọn định dạng, tăng tốc độ và định vị lại vai trò người làm báo.

Từ tuyến tính sang đồng hành theo thời gian thực

Thời đại của báo in hôm trước tường thuật chuyện hôm qua đã khép lại. Giờ đây, khi một vụ nổ xảy ra ở ngoại ô Paris hoặc một phát ngôn bất ngờ vang lên trong Quốc hội, tòa soạn không còn ngồi chờ bài dài mà lập tức kích hoạt luồng tin trực tiếp, cập nhật từng phút. Tại báo The Guardian (Anh), đội liveblog hoạt động liên tục suốt kỳ tổng tuyển cử Anh năm 2019, thu hút hơn 20 triệu lượt xem trong 36 giờ. Ở Đức, tạp chí Der Spiegel duy trì nhóm “chiến binh thông tin” gồm 8 nhà báo làm việc theo ca để đưa tin gần như ngay lập tức từ Bundestag. “Chúng tôi không muốn độc giả là người đến sau”, một biên tập viên chia sẻ.

Khi tin tức trở thành dòng chảy sống động, độc giả không chỉ đọc mà còn sống cùng sự kiện. “Breaking news” (Tin nóng) không còn là dòng chữ đỏ trên màn hình, mà là nhịp thở của một xã hội luôn chuyển động.

Tăng cường dữ liệu và khảo sát công chúng

Báo chí hôm nay khác với 10 năm trước ở chỗ: dữ liệu trở thành tài nguyên sống. Khi khả năng tiếp cận dữ liệu mở rộng, các tòa soạn đã chuyển sang mô hình báo chí định hướng dữ liệu, sử dụng bản đồ thời gian thực, biểu đồ tương tác và đồ họa tự động cập nhật qua API (Giao diện lập trình ứng dụng - một tập hợp các quy tắc, giao thức và công cụ cho phép các phần mềm khác nhau giao tiếp và làm việc với nhau).

Tại Đài Truyền hình Quốc gia Hà Lan (NOS), hệ thống bản đồ trực tuyến theo dõi nguy cơ lũ cho phép người dân tra cứu địa chỉ cá nhân. Trong mùa lũ năm 2023, nền tảng này ghi nhận hơn 400.000 lượt truy cập mỗi ngày. Ở Hàn Quốc, báo Chosun Ilbo tích hợp bảng khảo sát trong bài viết về chính sách thuế, để độc giả chia sẻ quan điểm, từ đó tạo ra đồ thị thể hiện phổ ý kiến trực tiếp trong bài.

Báo The New York Times (Mỹ) cũng là đơn vị tiên phong trong việc kết hợp dữ liệu khảo sát với dự đoán bầu cử thời gian thực. Theo giáo sư Nicholas Diakopoulos thuộc Đại học Northwestern, dữ liệu không chỉ minh họa thông tin mà là công cụ xây dựng một lớp tin tức mới, nơi độc giả tương tác, tự tìm hiểu và thấy mình trong đó.

Sản xuất nội dung ngắn, sắc và dễ chia sẻ

Người trẻ không đọc tin theo lối truyền thống. Họ lướt, dừng lại đúng vài giây nếu nội dung đủ hấp dẫn. Trong môi trường mạng xã hội phân mảnh, định dạng tin tức buộc phải đáp ứng ba tiêu chí: nhanh, ngắn và gợi mở.

Báo chí bằng chú thích, ảnh động, video dọc dưới 1 phút đang trở thành chuẩn mực tiếp cận công chúng trẻ. Đài BBC News (Anh) từng triển khai loạt video 30 giây tại hội nghị COP28, kết hợp đồ họa động và lồng tiếng bản địa, đạt hơn 20 triệu lượt xem toàn cầu chỉ sau 5 ngày. Trang tin video ngắn Brut (Pháp), nổi tiếng với các “story card” cô đọng và dễ lan truyền, hiện đã có mặt tại hơn 10 quốc gia.

Ngay cả Đài Truyền hình NHK (Nhật Bản), vốn rất truyền thống, cũng đã thành lập đội chuyên trách sản xuất video dọc và caption để kết nối với người dùng dưới 25 tuổi. Những điều chỉnh ấy cho thấy rõ một điều: báo chí không thể đứng ngoài cuộc đua tốc độ và định dạng.

Tương tác hai chiều, tin tức trở thành diễn đàn

Thay vì chỉ phát sóng một chiều, nhiều tòa soạn ngày nay coi phản hồi của độc giả là chất liệu cho sản xuất. Tại Argentina, báo La Nacíon phát triển chuyên mục giá điện, cho phép người đọc nhập số liệu sử dụng, dự báo hóa đơn và phản hồi ngay. Hơn 3.000 ý kiến được gửi về chỉ trong 24 giờ đầu tiên, giúp tòa soạn điều chỉnh nội dung phân tích kế tiếp.

Hàn Quốc có nền tảng tin tức Naver News, cho phép người đọc bày tỏ đồng tình hay phản đối với từng đoạn tin. Tại Singapore, báo The Straits Times tổ chức đối thoại trực tiếp giữa nhà báo và độc giả về chính sách nhà ở, với hơn 120.000 người theo dõi cùng lúc.

Khi người đọc không chỉ tiêu thụ mà còn đồng kiến tạo tin tức, báo chí không chỉ là phương tiện truyền tin mà trở thành nền tảng cộng tác.

Giải nghĩa thế giới, phổ cập tri thức

Trong thời đại nhiễu loạn, vai trò của nhà báo không chỉ là đưa tin, mà còn là giúp công chúng hiểu đúng. Mô hình “news explainer” – nhà báo giải nghĩa – đang nổi lên mạnh mẽ.

Báo Vox (Mỹ) thành lập hẳn một đội explainer journalist, chuyên sản xuất video và đồ họa giúp người xem hiểu nhanh các chính sách và vấn đề phức tạp. Đài ABC News (Australia) triển khai chuyên mục "Understand It" với các video hoạt họa hai phút giải thích hiện tượng như suy thoái kinh tế, biến đổi khí hậu hay xung đột Trung Đông. Theo báo cáo nội bộ, các video này đạt tỷ lệ giữ chân người xem đến 78%, vượt xa mức trung bình trong ngành.

Bên cạnh đó, mô hình tòa soạn mở cũng đang được thử nghiệm. Tổ chức báo chí điều tra độc lập ProPublica (Mỹ) công khai toàn bộ quy trình điều tra, mời độc giả đặt câu hỏi. Tạp chí The Correspondent (Hà Lan) sản xuất bài viết dựa trên câu hỏi người đọc đề xuất, biến tòa soạn thành nơi hội tụ tri thức tập thể.

Từ người đưa tin sang người bạn đồng hành, báo chí đang viết lại chính mình. Cùng với công nghệ, người làm báo cần giữ vững sứ mệnh khai sáng, nâng cao dân trí, cung cấp tri thức có kiểm chứng và tạo ra không gian đối thoại công bằng trong xã hội.

Khi mọi người đều có thể phát ngôn, vai trò dẫn dắt càng đòi hỏi báo chí phải tỉnh táo, linh hoạt và sâu sắc hơn bao giờ hết. Không phải để giành lại sân khấu, mà để xây dựng lại niềm tin.

Hoàng Nam