Báo Mỹ ca ngợi cây tre Việt Nam trước biến đổi của môi trường

Trước bình minh ở phường Điện Phương (tỉnh Quảng Nam, nay là phường Điện Bàn, TP.Đà Nẵng), những người thợ gốm dựng bàn xoay dưới tán tre bên sông Thu Bồn, tạo hình sản phẩm trong tiếng chim hót. Mỗi độ tháng 10, khi con sông dâng tràn bởi nước mưa, họ lại ngừng việc, cẩn thận di chuyển công cụ và đồ gốm lên chỗ cao, chỉ quay lại khi nước đã rút.

Nghệ nhân địa phương quay về với vật liệu truyền thống

Lấy cảm hứng từ nhịp điệu mùa nước, năm 2016, Công ty Kiến trúc Tropical Space đã thiết kế Terra Cotta Studio, một xưởng gốm chống lũ cho nghệ nhân Lê Đức Hạ. Mỗi năm, nước lũ tràn ngập phần thấp của công trình hình khối vuông vức này. Nhưng thay vì cuốn đi tất cả, dòng nước lại nhẹ nhàng xuyên qua những bức tường gạch lỗ.

Thiết kế gạch xếp đan xen không chỉ tạo nên vẻ đẹp riêng mà còn tận dụng thông gió và bóng râm, giúp công trình trụ vững trong khí hậu khắc nghiệt miền Trung.

Công trình nhà gạch lỗ - Ảnh: Oki Hiroyuki

Năm 2023, dự án được mở rộng với Terra Cotta Workshop - một cơ sở liền kề có không gian cho nhiều nghệ nhân địa phương, kèm theo lò nung lớn và trung tâm đón khách. Bên trong, các tác phẩm được cất giữ trên những bục cao 2 mét, vượt quá mức nước lũ cao nhất trong vòng một thế kỷ qua. Hệ thống điện được lắp đặt cách mặt đất gần 1 mét và toàn bộ thiết bị đều có thể nhanh chóng đưa lên kệ cao khi mùa lũ về.

Kiến trúc sư Nguyễn Hải Long, đồng sáng lập Tropical Space, chia sẻ: “Chúng tôi không thiết kế công trình để chống lại hay đối đầu với nước. Thay vào đó, nó đứng đó, lặng lẽ quan sát sự dâng lên và rút xuống của dòng sông”.

Nguyễn Hải Long thuộc thế hệ kiến trúc sư trẻ đang quay về với vật liệu địa phương và kỹ thuật xây dựng truyền thống - không chỉ là gạch nung, mà còn nền nhà sàn, sàn tre nổi - như những công cụ bền vững để thích ứng với khí hậu.

Anh cho biết thiết kế của Terra Cotta Studio và Workshop được lấy cảm hứng từ những ngôi nhà cổ của thương nhân vùng này, vốn tồn tại qua bao mùa lũ nhờ có tường gạch lỗ thông gió.

Hải Long nói: “Nếu chúng ta sống hòa hợp với tự nhiên, chúng ta sẽ hiểu cả giá trị mà thiên nhiên ban cho”. Theo Hải Long, lũ lụt không chỉ mang đến sự tàn phá, mà còn đem lại phù sa màu mỡ và nguyên liệu thô.

Tuyến đầu của khủng hoảng khí hậu

Với hơn 3.200km đường bờ biển và những đồng bằng thấp trũng, Việt Nam thường xuyên nằm trong nhóm quốc gia dễ tổn thương nhất trước biến đổi khí hậu.

Theo chương trình Giảm nhẹ và phục hồi hậu quả thiên tai toàn cầu, hơn 70% dân số Việt Nam phải đối mặt thường xuyên với các hiểm họa tự nhiên như bão, lũ lụt, xâm nhập mặn. Chỉ riêng năm 2020, các tác động của khủng hoảng khí hậu, từ nước biển dâng đến bão tố dữ dội hơn, đã khiến Việt Nam thiệt hại khoảng 10 tỉ USD, tương đương 3,2% GDP, theo Ngân hàng Thế giới.

Chương trình Phát triển của Liên Hợp Quốc ước tính đến năm 2100, 40% diện tích đồng bằng sông Cửu Long có nguy cơ bị nhấn chìm. Trong bối cảnh này, Công ty Kiến trúc H&P Architects tại Hà Nội đưa ra một hướng đi mới: Biến công trình thành những “cơ thể sống”, có thể lên xuống theo mực nước, được neo chặt vào lòng sông bằng cọc và dây thừng.

Nhà tre có thể nổi khi mùa lũ - Ảnh: Lê Minh Hoàng

Ngôi nhà tre nổi nguyên mẫu của họ đưa ra giải pháp mô đun cho cộng đồng dễ ngập lụt ở đồng bằng sông Cửu Long. Khung nhà tam giác nhẹ nhưng vững chãi được ghép từ những cây tre đặc ruột, nâng đỡ bởi các thùng nhựa tái chế. Mái hiên rộng thu nước mưa và gắn pin mặt trời, cung cấp năng lượng và nguồn nước dự trữ khi đường sá xung quanh chìm trong biển nước.

Kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà, nhà sáng lập H&P chia sẻ: "Hệ thống cửa linh hoạt có thể mở rộng để thông gió khi khô ráo, hoặc đóng kín khi bão đến. Chúng đồng thời tạo nên diện mạo riêng cho ngôi nhà, giống như “những bông hoa sáng rực đứng vững vàng giữa mùa nước nổi”.

Ý tưởng được phác thảo từ năm 2015 và đến năm 2022 đã thành hình dưới dạng nguyên mẫu thực tế. Tuy nhiên, việc triển khai rộng rãi còn vướng rào cản pháp lý: Luật xây dựng Việt Nam chưa công nhận tre là vật liệu bền vững, cũng không có quy định cho nhà ở trên mặt nước.

Dẫu vậy, Thanh Hà tin rằng thiết kế này “ứng phó được kịch bản” mực nước biển dâng 1 mét. Ngôi nhà được xây chỉ trong 6 tuần, với chi phí khoảng 5.000 USD từ những vật liệu rẻ tiền như tấm tre ép và thùng dầu tái chế. Hà cho biết với nhân công lành nghề, thời gian thi công có thể rút xuống còn 2 tuần.

Thanh Hà mô tả ngôi nhà nổi như “giải pháp thực tiễn cho hàng triệu hộ gia đình thu nhập thấp, giúp họ tự dựng được nơi ở an toàn, ổn định, chuẩn bị tốt hơn trước tác động khốc liệt của biến đổi khí hậu”.

Tre - vật liệu linh hoạt

Bão nhiệt đới cũng là mối đe dọa lớn ở Việt Nam, nơi có thể hứng chịu nhiều cơn bão mỗi năm. Dữ liệu khí hậu cho thấy bão ngày càng mạnh, buộc các kiến trúc sư tìm cách giảm rủi ro từ gió lớn.

Tại làng Cẩm Thanh, gần Hội An, Casamia Community House do VTN Architects thiết kế, nổi bật như một mái vòm tre khổng lồ bên bờ sông thủy triều. Công trình được dựng bằng 22 khung vòm tre, tạo thành mái cao gần 9 mét, có thể uốn mình trước những trận gió dữ.

Kiến trúc bằng tre vẫn có thể tạo ra sự hoành tráng - Ảnh: Oki Hiroyuki

Khung tre linh hoạt giúp công trình có thể cong và rung theo gió bão, trong khi mái tranh được gia cố thêm lưới thép, che chắn nội thất khỏi mưa nắng khắc nghiệt. Công trình đã trụ vững qua mùa bão năm 2020, khi hơn chục cơn bão đổ bộ, trong đó có bão Molave, một trong những cơn bão tàn khốc nhất trong hai thập niên qua.

Kiến trúc sư Võ Trọng Nghĩa, nhà sáng lập VTN Architects chia sẻ: “Tre thực sự hòa hợp với khí hậu, đặc biệt là ở những vùng nóng ẩm như Việt Nam. Đối với nhà hàng ven biển hay không gian cộng đồng, tre nên được dùng nhiều hơn. Nó hiệu quả và quen thuộc về mặt văn hóa”.

Cách đó hơn 560km, tại HippoFarm - một khu du lịch sinh thái gần TP.HCM, Công ty T3 Architects lại thử nghiệm hướng đi khác: Dùng vỏ trấu làm vật liệu cách nhiệt và tái sử dụng thùng vận chuyển ngựa bằng thép để nâng nhà ký túc xá lên cao, tránh ngập. Vỏ trấu, khi trộn với tảo cát hóa thạch, tạo thành lớp chống nóng, chống ẩm và chống côn trùng.

Thiết kế còn kế thừa nguyên lý kiến trúc Việt Nam truyền thống: Mái hiên rộng che nắng mưa, thông gió chéo nhờ cửa mở đối diện. Gạch, cát, vôi và tre đều được lấy từ nguồn tại chỗ.

Đồng sáng lập T3, Charles Gallavardin chia sẻ: “Chúng tôi tận dụng tối đa vật liệu sẵn có như một cách tiết kiệm, làm được nhiều hơn với ít nguồn lực hơn. Trước thách thức khí hậu ngày càng lớn, từ nắng nóng, bão bất thường đến ngập lụt... HippoFarm đưa ra câu trả lời về sự bền vững, ít phát thải cho một Việt Nam đang nóng lên”.

Bùi Tú