Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa

Ông Phạm Hải Quỳnh.

Phóng viên: Là chuyên gia nhiều năm gắn bó với đời sống và hoạt động của cộng đồng các dân tộc thiểu số Việt Nam, đồng thời thường xuyên “cầm tay chỉ việc”, tập huấn cho đồng bào trong hoạt động du lịch cộng đồng, phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo, theo ông công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống ở những vùng đất ông đến đã thực sự hiệu quả chưa?

Ông Phạm Hải Quỳnh: Công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống ở các vùng dân tộc thiểu số đã đạt được những chuyển biến tích cực, nhưng chưa thể coi là hiệu quả đồng đều và bền vững ở mọi nơi. Thực tế, nhiều cộng đồng đã bắt đầu nhận thức được văn hóa là tài sản, là nguồn lực trực tiếp để phát triển kinh tế thông qua du lịch. Sự quan tâm và đầu tư của Nhà nước, đặc biệt trong việc phục dựng các lễ hội, đã tạo ra động lực ban đầu.

Tuy nhiên, việc bảo tồn còn mang tính hình thức, bề nổi, như quá chú trọng vào sân khấu hóa, biểu diễn để phục vụ khách mà thiếu đi chiều sâu trong việc duy trì và trao truyền sinh hoạt văn hóa gốc cho thế hệ trẻ. Nhiều nơi vẫn còn hiện tượng “chảy máu” bản sắc do áp lực thương mại hóa hoặc xu hướng đô thị hóa.

Phóng viên: Qua những tiếp xúc trực tiếp, ông đánh giá thế nào về nhận thức và ý thức của đồng bào thiểu số Việt Nam trong việc gìn giữ, trao truyền những giá trị truyền thống?

Ông Phạm Hải Quỳnh: Nhận thức và ý thức của đồng bào đã có những bước tiến quan trọng, đặc biệt khi họ nhìn thấy lợi ích kinh tế. Khi được hướng dẫn làm du lịch cộng đồng, bà con nhận ra rằng chính sự khác biệt, tính chân thực trong văn hóa, kiến trúc, ẩm thực của họ là điều du khách tìm kiếm và sẵn sàng trả tiền. Điều này đã tạo ra một động lực nội sinh để gìn giữ.

Mặc dù ý thức bảo tồn tăng lên, việc trao truyền vẫn gặp khó khăn. Thế hệ trẻ thường rời bản để tìm việc làm ở thành phố, dẫn đến khoảng cách thế hệ trong việc tiếp nhận kiến thức và kỹ năng truyền thống như dệt, thêu, làm nghề thủ công, nghi lễ…

Phóng viên: Với tính chất công việc thường xuyên phải “nằm vùng” tại các bản làng, hỗ trợ bà con tìm ra các giá trị đặc trưng để xây dựng sản phẩm du lịch, vậy khó khăn nhất trên hành trình đó mà ông gặp phải là gì?

Trình diễn đám cưới người Dao Đỏ tại ngày hội Văn hóa các dân tộc thiểu số năm 2024.

Ông Phạm Hải Quỳnh: Khó khăn lớn nhất không nằm ở thiếu tài nguyên hay thiếu vốn, mà ở việc thay đổi tư duy và tạo dựng niềm tin ban đầu cho cộng đồng.

Người dân, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa, thường có tâm lý e ngại, nghi ngờ với những thay đổi lớn và các mô hình kinh tế mới. Việc thuyết phục họ mở cửa nhà, chia sẻ văn hóa và thay đổi thói quen sinh hoạt để làm du lịch là vô cùng khó khăn. Phải mất nhiều thời gian để “nằm vùng” và chứng minh bằng sự chân thành.

Bà con thiếu kỹ năng cơ bản về dịch vụ du lịch, vệ sinh an toàn thực phẩm, quản lý tài chính và ngoại ngữ. Hạ tầng cơ sở về đường sá, điện, nước sạch cũng là rào cản lớn khiến sản phẩm khó đạt chất lượng phục vụ du khách...

Phóng viên: Việc thuyết phục người dân thiểu số ở các vùng sâu, xa chưa từng làm du lịch cộng đồng luôn khó khăn với những rào cản như vậy. Tuy nhiên, theo dõi các hoạt động mà ông đã triển khai ở nhiều vùng miền trên cả nước, tôi lại thấy một bức tranh khá tích cực. Ông có thể chia sẻ gì về hành trình này và đánh giá sự thay đổi ở đó sau khi ông đi?

Ông Phạm Hải Quỳnh: Hành trình này là một chuỗi các bước đi từ niềm tin cá nhân đến thành công cộng đồng, và bức tranh sau khi triển khai luôn có những thay đổi tích cực rõ rệt.

Chúng tôi không dùng lời nói suông. Thay vào đó, chúng tôi tìm kiếm những “hạt nhân” tiên phong, thường là phụ nữ hoặc người có uy tín trong bản, để hỗ trợ họ xây dựng mô hình thí điểm nhỏ. “Mắt thấy tai nghe” là cách thuyết phục tốt nhất. Khi một, hai hộ gia đình thành công và có thu nhập thực tế, các hộ khác tự động tham gia.

Chúng tôi đưa ra các giải pháp gắn kết cộng đồng, gắn kết sự đồng hành của chính quyền địa phương để cùng chung tay xây dựng những mô hình tiêu biểu.

Kết quả áp dụng giải pháp này là thu nhập của các hộ gia đình tham gia tăng lên, giảm đáng kể tỷ lệ hộ nghèo. Đồng bào có thêm động lực để đầu tư cải tạo nhà cửa, vệ sinh môi trường.

Phóng viên: Trong số các sản phẩm du lịch cộng đồng mà ông xây dựng cùng bà con dân tộc thiểu số từ chính những di sản văn hóa truyền thống, di sản thiên nhiên… của họ, ông tâm đắc với sản phẩm nào nhất và dấu ấn bản địa đậm nét trong đó là gì?
Ông Phạm Hải Quỳnh: Tôi tâm đắc nhất với những sản phẩm du lịch mang tính trải nghiệm sâu sắc và bền vững, nơi du khách trở thành một phần của cuộc sống cộng đồng.

Tôi đặc biệt tâm đắc với mô hình du lịch trải nghiệm nông nghiệp gắn với văn hóa của đồng bào Tày, Thái, Mông, Dao ở vùng núi phía Bắc.

Ở những nơi đó, người dân bảo tồn và phục hồi nhà sàn, nhà trình tường cổ truyền thống để làm homestay, thay vì xây dựng các công trình bê tông hiện đại. Các làn điệu hát Then, hát Lượn (của người Tày) trong các đêm lửa trại được khôi phục, không phải dưới hình thức biểu diễn sân khấu mà như một phần của sinh hoạt văn hóa hằng ngày, tạo cảm giác chân thật và ấm cúng cho du khách. Điều này giúp gìn giữ văn hóa sống động, không bị “bảo tàng hóa”.

Phóng viên: Đó cũng là lý do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch kịp thời xây dựng Dự án 6 nhằm hướng đến mục tiêu khôi phục, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống, gắn văn hóa với phát triển du lịch bền vững... Vậy theo kinh nghiệm của ông, để liên kết các di sản của cộng đồng dân tộc thiểu số với du lịch một cách bền vững, và quan trọng là mang đến những trải nghiệm mới mẻ, độc đáo cho du khách, chúng ta cần làm gì?

Ông Phạm Hải Quỳnh: Để liên kết di sản với du lịch một cách bền vững và độc đáo, chúng ta cần chuyển từ cách tiếp cận “tham quan” sang “trải nghiệm có trách nhiệm và sáng tạo”.

Muốn phát triển bền vững, theo tôi cần thiết lập cơ chế để phần lớn lợi nhuận phải được phân bổ lại cho cộng đồng, giúp họ có động lực duy trì và bảo vệ di sản; khai thác du lịch phải gắn liền với sự duy trì sinh hoạt văn hóa gốc, tránh làm biến dạng di sản; cần lập ra Bộ quy tắc ứng xử cho cả du khách và người dân địa phương.

Để du khách có những trải nghiệm mới mẻ và độc đáo, chúng ta cần tập trung vào việc kể câu chuyện của di sản qua ẩm thực, thủ công và nghi lễ.

Phóng viên: Là người truyền được nhiều cảm hứng cho đồng bào làm du lịch cộng đồng, ông có đề xuất gì với cơ quan quản lý để công tác bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số ở Việt Nam phát huy được tính hiệu quả và thực sự thiết thực với đời sống bà con?

Ông Phạm Hải Quỳnh: Tôi cho rằng chúng ta cần tập trung vào việc thể chế hóa sự gắn kết giữa văn hóa và kinh tế, cùng với việc đầu tư vào con người. Tôi đề xuất xây dựng cơ chế ưu đãi thuế, vốn vay cho các dự án khởi nghiệp du lịch cộng đồng do chính người dân tộc thiểu số đứng ra làm chủ hoặc các doanh nghiệp xã hội hỗ trợ cộng đồng.

Thay vì làm du lịch manh mún từng bản, cần có quy hoạch tổng thể liên vùng để các di sản văn hóa không cạnh tranh nhau mà bổ sung cho nhau, tạo thành các tuyến du lịch dài ngày, giá trị cao; chuyển đổi các chương trình tập huấn từ lý thuyết sang thực hành “cầm tay chỉ việc” tại chỗ về kỹ năng phục vụ, vệ sinh, quản lý homestay và kể chuyện du lịch.

Đặc biệt, cần tập trung đào tạo, bồi dưỡng các hướng dẫn viên du lịch người dân tộc thiểu số để họ trở thành người kể chuyện chân thực và hiểu rõ nhất về văn hóa của mình; hỗ trợ xúc tiến thương mại và xây dựng thương hiệu chung cho du lịch cộng đồng Việt Nam, giúp các sản phẩm văn hóa (thổ cẩm, nông sản) dễ dàng tiếp cận các thị trường du lịch quốc tế và các chuỗi cung ứng lớn.

Phóng viên: Xin cảm ơn những chia sẻ của ông!

Mai Mai (Thực hiện)