Bí ẩn lễ đón năm mới bằng tiếng sấm của dân tộc ít người nhất Việt Nam

Tết Chăm Phtrong là một nghi lễ không thể thiếu trong đời sống sinh hoạt văn hóa của đồng bào dân tộc Ơ Đu.

Theo các già làng, Tết Chăm Phtrong là một nghi lễ không thể thiếu trong đời sống sinh hoạt văn hóa của đồng bào dân tộc Ơ Đu.

Do những biến cố lịch sử, hầu hết phong tục của người Ơ Đu – một trong những tộc người ít dân nhất Việt Nam – dần bị mai một. Trong đó, Tết Chăm Phtrong, hay còn gọi là Tết mừng tiếng sấm, cũng không ngoại lệ. Những năm gần đây, khi đời sống người dân dần được cải thiện, chính quyền địa phương và cộng đồng Ơ Đu đã nỗ lực khôi phục nghi lễ nông nghiệp quan trọng nhất của đồng bào này.

Hiện nay, người Ơ Đu chỉ còn sinh sống duy nhất tại huyện Tương Dương (tỉnh Nghệ An), chủ yếu tập trung ở bản Văng Môn với 102 hộ, 350 nhân khẩu.

Trong tâm thức của người Ơ Đu, thời khắc vang lên tiếng sấm cũng là dấu hiệu của năm mới. Lễ hội này mang ý nghĩa cầu chúc cho bản làng bình yên, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và sức khỏe dồi dào cho dân làng. Với nhiều nghi thức độc đáo, lễ hội mừng tiếng sấm đầu năm thể hiện rõ nét bản sắc văn hóa đặc trưng của dân tộc Ơ Đu.

Một trong những tập tục độc đáo nhất đó là lễ hội đón tiếng sấm đầu tiên. Hay còn gọi là Tết Chăm Phtrong. Đối với người Ơ Đu khi xưa, đây là ngày lễ lớn nhất trong năm, cũng như Tết Nguyên đán của người Kinh.

Thầy mo của bản Văng Môn dẫn đầu đoàn người, đưa dân làng đến địa điểm cử hành các nghi lễ cúng cầu may trong ngày đầu năm mới.

Lễ đón tiếng sấm, theo tiếng Ơ Đu có nghĩa là "Chăm phtrong" gắn với tục thờ " thần sấm". Đối với dân tộc Ơ Đu sấm là một vị thần tối cao biểu tượng cho sự linh thiêng, chính vì vậy trong cuộc sống những âm thanh như tiếng sấm luôn được kiêng kị, đặc biệt là tiếng chiêng, tiếng trống.

Hằng năm, khi tiếng sấm đầu tiên vang lên, người Ơ Đu tổ chức lễ hội Chăm Phtrong để đón năm mới, thường diễn ra vào khoảng tháng 3 dương lịch, trong 3-5 ngày. Lễ hội được tổ chức ngoài trời nhằm giao tiếp với thần linh tốt hơn. Tiếng sấm còn đánh dấu thời điểm thực hiện các việc trọng đại trong gia đình và cộng đồng. Trong lễ, người Ơ Đu phong chức cho các già làng, thầy mo, đổi tên cho đàn ông trưởng thành, làm lễ tiễn linh hồn người chết, bỏ tang cho người góa bụa và đặt tên cho trẻ sinh trong năm.

Hàng năm, cứ khi nào xuất hiện tiếng sấm đầu tiên thì họ lại tổ chức lễ hội để bắt đầu cho một năm mới.

Phụ nữ dân tộc Ơ Đu ở bản Văng Môn giúp nhau sửa sang trang phục truyền thống để tham gia lễ hội tiếng sấm đầu năm.

Người già dân tộc Ơ Đu ra suối rửa mặt trong sáng sớm để cầu mong đón năm mới dồi dào sức khỏe, rửa bỏ được những điều đen đủi, không may của năm cũ.

Khi tiếng sấm đầu tiên vang lên báo hiệu năm mới, sáng sớm hôm sau, người dân trong bản cùng nhau mang các vật dụng ra suối để lau chùi, tẩy rửa thật sạch sẽ.

Mâm cúng làm vía cho người dân trong bản bao gồm một con gà luộc, xôi nếp nương, rượu đựng trong chén ống nứa, cùng các món đặc trưng như moọc cá, moọc thịt và rêu suối.

Người dân đưa mâm cúng thần Sấm đến địa điểm cử hành nghi lễ ngoài trời.

Thầy mo là chủ lễ thực hiện các bài khấn nguyện để cầu mong thần Sấm ban phát cho bản làng sự yên bình, ấm no, mọi người trong bản đoàn kết, dồi dào sức khỏe.

Người dân Ơ Đu uống rượu cần trong lễ hội tiếng sấm đầu năm.

Thầy mo, cùng các vị già làng và những người có uy tín trong bản, nâng chén rượu đầu năm tại mâm cúng thần Sấm, gửi gắm lời cầu chúc bình an, may mắn và những điều tốt đẹp đến với bản làng trong năm mới.

Nghi thức buộc chỉ cổ tay được thực hiện cho tất cả người dân trong bản bên cạnh mâm cúng làm vía, với ý nghĩa cầu chúc sức khỏe, may mắn và bình an cho mỗi người.

Trong những ngày Tết Chăm Phtrong, ngoài việc được thưởng thức những món ăn truyền thống, du khách và đồng bào dân tộc Ơ Đu cùng tham gia nhiều trò chơi dân gian như: Đánh khăng, chọi gà, đi cà kheo... hay nhảy múa theo những giai điệu truyền thống của người Ơ Đu với những âm thanh vui tươi của nhạc cụ cồng chiêng, đàn tùng tinh, trống và những nhạc cụ được làm từ ống nứa.

Chính quyền địa phương đang nỗ lực phục hồi lại các phong tục, văn hóa bản sắc của người Ơ Đu. Trong đó, tập tục đầu tiên là Tết đón tiếng sấm đầu tiên.

Theo quan niệm của đồng bào Ơ Đu, tổ tiên của họ sau khi mất sẽ trú ngụ ở một ngôi đền nhỏ ở ngọn núi thiêng phía Đông của bản, mỗi khi bản làng có lễ thì phải lên mời tổ tiên về dự lễ. Các lễ vật cúng tổ tiên cũng khá đơn giản, chủ yếu là do gia đình góp lại, thành một mâm lễ đặt tại đền cho thầy mo làm lễ.

Ông Lương Tuấn Dũng – Chủ tịch UBND xã Nga My cho hay, Lễ hội đón tiếng sấm đầu tiên của đồng bào dân tộc Ơ Đu là một lễ hội cổ xưa độc đáo, cần được phát huy và bảo tồn.

Hoàng Trinh - Hải An