Bí ẩn thời gian của Cuộn Biển Chết

Những cuộn giấy Biển Chết được phát hiện trong các hang động Qumran ở sa mạc Judean vào giữa thế kỷ XX. Ảnh: Getty Images

Lật lại quá khứ bằng công nghệ hiện đại

Các cuộn giấy Biển Chết được coi là một trong những khám phá khảo cổ học vĩ đại nhất thế kỷ XX, lần đầu tiên được những người chăn cừu Bedouin tìm thấy tại các hang động Qumran, nằm ở sa mạc Judean vào cuối những năm 1940.

Đây là bộ bản thảo cổ của người Do Thái có niên đại từ thời Đền thờ thứ hai (516 TCN – 70 SCN), bao gồm những văn bản còn sót lại lâu đời nhất của toàn bộ các sách sau này được đưa vào Kinh Thánh.

Không chỉ có giá trị tôn giáo, những bản thảo này còn góp phần làm sáng tỏ quá trình hình thành của Cơ đốc giáo và Do Thái giáo Rabbinic.

Tuy nhiên, giới học giả từ lâu vẫn tranh cãi về thời điểm chính xác từng bản thảo ra đời. Những phân tích trước đây, dù dựa vào phương pháp cổ tự học (so sánh nét chữ) hay cacbon phóng xạ từ những năm 1990, vẫn còn nhiều giới hạn.

Đặc biệt do ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài như ô nhiễm dầu thầu dầu (một chất được dùng trong thập niên 1950 để làm rõ bản thảo) khiến kết quả đo niên đại bị sai lệch.

Nhằm vượt qua các rào cản đó, một nhóm nghiên cứu quốc tế do Giáo sư Mladen Popović từ Đại học Groningen (Hà Lan) dẫn đầu đã kết hợp giữa phương pháp xác định niên đại bằng cacbon-14 hiện đại với trí tuệ nhân tạo (AI).

Kết quả nghiên cứu được công bố trên tạp chí PLOS ONE cho thấy: nhiều bản thảo không chỉ cổ hơn suy đoán ban đầu mà còn được viết gần thời đại của các tác giả Kinh thánh, như Sách Daniel hay Truyền Đạo.

Trí tuệ nhân tạo mở khóa lịch sử

Để vượt qua những giới hạn của phương pháp truyền thống, nhóm nghiên cứu đã phát triển một hệ thống AI có tên “Enoch”, được huấn luyện bằng hình ảnh kỹ thuật số từ các bản thảo đã xác định niên đại bằng cacbon phóng xạ.

AI này học cách nhận diện dấu mực và đặc điểm hình học, từ đó ước tính niên đại của các văn bản chưa được xác định. Kết quả cho thấy Enoch đạt độ chính xác tới 85% và trong nhiều trường hợp còn đưa ra phạm vi niên đại hẹp hơn so với phương pháp cacbon-14.

Đáng chú ý, khi được áp dụng vào 135 bản thảo chưa có niên đại, Enoch xác định được thời gian tương đối chính xác cho gần 80% trường hợp, giúp phát hiện ra nhiều bản thảo – như Sách Truyền Đạo – có thể được viết ngay trong thời kỳ của tác giả gốc.

Giáo sư Popović khẳng định: “Chúng tôi đã phát triển một công cụ mạnh mẽ, giúp tiếp cận lịch sử mà không cần phá hủy tài liệu gốc. Nó giống như một cỗ máy thời gian”.

Thay đổi góc nhìn nhưng cần thận trọng

Tuy nhiên, Tiến sĩ Matthew Collins từ Đại học Chester (Anh) cảnh báo rằng kết quả xác định niên đại bằng cacbon phóng xạ chỉ nói lên độ tuổi của vật liệu (trong trường hợp này là giấy da) chứ không đảm bảo đó là thời điểm văn bản được viết.

Ngoài ra, mô hình AI Enoch vẫn còn giới hạn về dữ liệu huấn luyện, với số mẫu còn khiêm tốn và trải dài không đồng đều qua các thế kỷ.

Mặt khác, những phát hiện mới cũng mang đến hệ quả to lớn đối với hiểu biết về cộng đồng Qumran, vốn lâu nay được cho là nơi tạo ra phần lớn các cuộn giấy.

Giáo sư Joan Taylor từ King's College London nhận định: “Nếu những văn bản này thực sự cổ hơn và được viết ở nơi khác, điều đó cho thấy chúng không nhất thiết phải được chép tại Qumran ”.

Dù vậy, giới nghiên cứu vẫn đánh giá cao tiềm năng mà công cụ như Enoch mang lại. Trong bối cảnh hơn 1.000 bản thảo cuộn giấy Biển Chết vẫn chưa được xác định niên đại rõ ràng, việc có thể phân tích mà không cần hủy hoại mẫu sẽ mở ra kỷ nguyên mới cho ngành khảo cổ văn bản.

NGHIÊM THANH