Bồ Đào Nha táo bạo chọn tiêm kích Gripen sẽ đe dọa sự thống trị của F-35 trong NATO?

Thông báo được đưa ra trong cuộc phỏng vấn với tờ báo Thụy Điển Dagens Industri, cho thấy tham vọng của Saab trong việc mở rộng dấu ấn của mình trên thị trường hàng không của NATO vào thời điểm Bồ Đào Nha, thành viên của liên minh, đang tìm cách hiện đại hóa phi đội máy bay F-16 già cỗi của mình.

Sự phát triển này diễn ra trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị gia tăng ở châu Âu và cuộc tranh luận rộng hơn về sự phụ thuộc của châu lục này vào vũ khí quân sự do Mỹ sản xuất.

Khi Bồ Đào Nha cân nhắc các lựa chọn của mình, tiêm kích Gripen nổi lên như một giải pháp thay thế kinh tế hiệu quả so với F-35, đặt ra câu hỏi về xu hướng mua sắm trong tương lai của NATO và những tác động chiến lược đối với hợp tác quốc phòng xuyên Đại Tây Dương.

Sự quan tâm của Bồ Đào Nha đối với chiến đấu cơ Gripen phản ánh phản ứng thực dụng đối với nhu cầu quốc phòng và hạn chế về tài chính của nước này.

Với ngân sách quốc phòng khoảng 4 tỷ đô la hàng năm, theo một nghiên cứu năm 2024 của Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế, Bồ Đào Nha không nằm trong số những nước có sức ảnh hưởng lớn của NATO.

Không quân Bồ Đào Nha hiện đang vận hành 24 máy bay phản lực F-16AM và 4 máy bay phản lực F-16BM, nhiều máy bay trong số đó sắp hết thời hạn hoạt động.

Trong nhiều năm, không quân Bồ Đào Nha đã bày tỏ mong muốn mua máy bay chiến đấu tàng hình F-35.

Tuy nhiên, chi phí mua sắm và bảo dưỡng cao của F-35, cùng với những thay đổi gần đây trong chính sách đối ngoại của Mỹ, đã thúc đẩy Lisbon tìm kiếm các giải pháp thay thế.

Vào tháng 3/2025, Bộ trưởng Quốc phòng Bồ Đào Nha khi đó là Nuno Melo đã nói với tờ báo Público rằng đất nước đang xem xét lại các kế hoạch F-35, nêu ra những lo ngại về tính không thể đoán trước về địa chính trị và nhu cầu đánh giá các lựa chọn của châu Âu.

Tiêm kích Gripen của Saab, được biết đến với chi phí thấp và tính linh hoạt trong hoạt động thanh toán, đã bước vào khoảng trống này, định vị mình là một ứng cử viên khả thi.

JAS 39 Gripen E/F, phiên bản mới nhất của máy bay chiến đấu đa năng Saab, là trọng tâm của các cuộc thảo luận này.

Được trang bị động cơ General Electric F414G, máy bay có thể đạt tốc độ tối đa Mach 2 và bán kính chiến đấu khoảng 850 km.

Radar mảng quét điện tử chủ động Leonardo ES-05 Raven và cảm biến tìm kiếm và theo dõi hồng ngoại Skyward G của máy bay cung cấp nhận thức tình huống mạnh mẽ, trong khi bộ tác chiến điện tử tiên tiến, bao gồm hệ thống cảnh báo tiếp cận tên lửa 360 độ, giúp tăng khả năng sống sót trong tác chiến hiện đại.

Với 10 điểm cứng, Gripen E/F có thể mang theo tối đa bảy tên lửa không đối không tầm xa MBDA Meteor, cùng với tên lửa tầm ngắn IRIS-T và bom dẫn đường chính xác cho các nhiệm vụ không đối đất.

Kiến trúc điện tử hàng không dạng mô-đun của nó cho phép cập nhật phần mềm nhanh chóng, giúp người vận hành tích hợp các khả năng mới mà không cần đại tu phần cứng.

Saab nhấn mạnh khả năng hoạt động của máy bay phản lực từ các căn cứ không quân đơn giản, một tính năng bắt nguồn từ học thuyết hoạt động phân tán của Thụy Điển thời Chiến tranh Lạnh, có thể đáp ứng nhu cầu triển khai linh hoạt của Bồ Đào Nha ở khu vực Đại Tây Dương.

So với các đối thủ cạnh tranh, Gripen E/F mang lại những lợi thế riêng biệt cho một quốc gia chặng hạn như Bồ Đào Nha. F-35A, mặc dù không có đối thủ về khả năng tàng hình và cảm biến, nhưng lại có chi phí mua cao và bảo dưỡng đắt đỏ có thể gây áp lực cho những nước có ngân sách quốc phòng nhỏ.

Một báo cáo năm 2023 của Văn phòng Trách nhiệm Chính phủ Mỹ lưu ý rằng chỉ có 55% máy bay F-35 của Mỹ có khả năng thực hiện nhiệm vụ tại bất kỳ thời điểm nào, làm nổi bật sự phức tạp về mặt hậu cần của nền tảng này.

Tiêm kích EF-2000 Eurofighter Typhoon, một lựa chọn khác của châu Âu, cung cấp hiệu suất đáng gờm nhưng có mức giá cao hơn Gripen, chi phí vận hành ước tính là 18.000 đô la cho mỗi giờ bay so với 7.000 đô la của Gripen.

Máy bay F-16V hiện đại do Lockheed Martin sản xuất vẫn là ứng cử viên sáng giá nhờ tận dụng cơ sở hạ tầng F-16 hiện có của Bồ Đào Nha, nhưng việc thiếu các tính năng thế hệ thứ năm có thể hạn chế khả năng tồn tại lâu dài của máy bay này.

Ngược lại, Gripen tạo ra sự cân bằng giữa công nghệ tiên tiến và giá cả phải chăng, với chi phí khoảng 40 triệu đô la cho mỗi đơn vị và chúng thiết kế để giảm thiểu thời gian bảo dưỡng.

Khả năng thực hiện các nhiệm vụ không đối không, không đối đất và trinh sát khiến nó trở thành một nền tảng có thể thay đổi vai trò phù hợp với các yêu cầu phòng thủ đa dạng của Bồ Đào Nha.

Sự tiếp cận của Saab tới Bồ Đào Nha không chỉ giới hạn ở máy bay, mà còn nhấn mạnh đến những lợi ích về công nghiệp và kinh tế có thể tạo được tiếng vang tại Lisbon.

Công ty này vốn nổi tiếng trong việc cung cấp chuyển giao công nghệ và các thỏa thuận sản xuất tại địa phương - như đã được chứng minh tại Brazil - sẽ giúp ích rất nhiều cho Bồ Đào Nha cả về phát triển kinh tế lẫn công nghệ quân sự.

Trong thông cáo báo chí ngày 9/5/2023, Saab lưu ý rằng họ sử dụng 200 công nhân và đã củng cố ngành hàng không vũ trụ của Brazil nhờ mua tiêm kích Gripen, một mô hình có thể hấp dẫn chính phủ Bồ Đào Nha khi họ tìm cách thúc đẩy nền kinh tế của mình.

Bằng cách tích hợp Bồ Đào Nha vào chuỗi cung ứng Gripen, Saab có thể tạo ra việc làm và thúc đẩy quan hệ đối tác công nghiệp lâu dài, một triển vọng có sức nặng về mặt chính trị ở một quốc gia đang phục hồi sau những thách thức về tài chính trong thập kỷ qua.

Hơn nữa, sự sẵn lòng của Saab trong việc điều chỉnh các gói hỗ trợ, bao gồm đào tạo và bảo trì, có thể đảm bảo khả năng hoạt động cao cho lực lượng không quân Bồ Đào Nha, một yếu tố quan trọng khi xét đến nguồn lực hạn chế của quốc gia này.

Thời điểm của các cuộc đàm phán này rất quan trọng, khi châu Âu đang vật lộn với động lực an ninh đang phát triển và thúc đẩy quyền tự chủ quốc phòng lớn hơn.

Chiến dịch quân sự của Nga diễn ra của Nga ở Ukraine, cùng với việc tăng cường quân sự ở Bắc Cực, đã làm tăng sự tập trung của NATO vào ưu thế trên không và khả năng phản ứng nhanh.

Bồ Đào Nha, mặc dù cách xa Đông Âu về mặt địa lý nhưng vẫn đóng vai trò quan trọng trong các hoạt động của liên minh trên Đại Tây Dương, bao gồm tuần tra trên biển và tuần tra trên không trên quần đảo Azores, một quần đảo chiến lược đóng vai trò là trung tâm hậu cần quân sự xuyên Đại Tây Dương.

Khả năng hoạt động trên đường băng ngắn của Gripen và khả năng tương thích với mạng chia sẻ dữ liệu Link 16 của NATO khiến nó rất phù hợp cho các nhiệm vụ này.

Ngoài ra, việc Thụy Điển gia nhập NATO vào năm 2024 đã củng cố uy tín của Saab với tư cách là nhà cung cấp cho các thành viên liên minh, định vị Gripen là biểu tượng của sự hợp tác châu Âu.

Saab cũng đang đàm phán với Canada và một số quốc gia Mỹ Latinh, đề xuất một chiến lược rộng hơn nhằm thách thức sự thống trị của Mỹ trên thị trường máy bay chiến đấu toàn cầu.

Theo truyền thống, Gripen đã thành công ở các quốc gia NATO nhỏ hơn với ngân sách hạn chế, đưa ra một nghiên cứu điển hình cho quyết định tiềm năng của Bồ Đào Nha.

Cộng hòa Séc, nơi đã thuê 14 máy bay phản lực Gripen C/D vào năm 2004, gần đây đã gia hạn thỏa thuận với Saab đến năm 2035, trị giá 675 triệu đô la, để thu hẹp khoảng cách cho đến khi bắt đầu nhận F-35 vào năm 2031.

Hungary, một nhà khai thác Gripen khác, đã mở rộng đội bay của mình với bốn mẫu C/D bổ sung vào tháng 2/2024, nâng tổng số lên 18 máy bay.

Cả hai quốc gia đều ca ngợi độ tin cậy và chi phí vận hành thấp của Gripen, với việc Hungary tận dụng máy bay phản lực để tuần tra trên không ở Slovenia kể từ năm 2014. Những ví dụ này nhấn mạnh sự hấp dẫn của Gripen đối với các quốc gia đang tìm cách cân bằng các cam kết của NATO với trách nhiệm tài chính.

Tuy nhiên, quyết định của Bồ Đào Nha có thể có những tác động rộng hơn, đặc biệt là xét đến những thay đổi chính sách gần đây của Mỹ. Việc chính quyền Trump nhấn mạnh vào thương mại có đi có lại và áp thuế đối với hàng hóa châu Âu, đã làm căng thẳng mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương, thúc đẩy một số thành viên NATO đa dạng hóa các nhà cung cấp quốc phòng của họ.

Một thách thức đối với Saab nằm ở sự phụ thuộc của Gripen vào các thành phần do Mỹ sản xuất, đặc biệt là động cơ F414G, đòi hỏi phải có giấy phép xuất khẩu và hỗ trợ bảo dưỡng từ các công ty Mỹ.

Vào giữa những năm 2010, Saab đã nghiên cứu thay thế F414G bằng một biến thể sản xuất tại địa phương của động cơ EJ200 của Eurofighter Typhoon, nhưng dự án đã bị đình trệ.

Để giảm thiểu vấn đề này, Saab đã nhấn mạnh vào kiến trúc mở của máy bay phản lực, cho phép khách hàng phát triển phần mềm riêng và tích hợp các hệ thống không phải của Mỹ.

Hậu quả địa chính trị của một thỏa thuận Gripen tiềm năng vượt ra ngoài biên giới Bồ Đào Nha. Quyết định chọn Saab thay vì Lockheed Martin có thể báo hiệu sự thay đổi trong xu hướng mua sắm của NATO, khuyến khích các thành viên khác ưu tiên chi phí và khả năng tương tác hơn là các nền tảng tập trung vào tàng hình.

Hơn nữa, việc Bồ Đào Nha mua Gripen có thể củng cố vai trò của Thụy Điển như một quốc gia dẫn đầu về quốc phòng ở châu Âu, củng cố lập luận cho các dự án hợp tác như Hệ thống Không quân Chiến đấu Tương lai, một chương trình máy bay chiến đấu thế hệ tiếp theo có sự tham gia của Pháp, Đức và Tây Ban Nha.

Ngược lại, Mỹ có thể coi động thái như vậy là một thách thức đối với sự thống trị hàng không vũ trụ của mình, có khả năng gây căng thẳng cho quan hệ song phương với Bồ Đào Nha, một thành viên sáng lập NATO.

Các cuộc đàm phán cũng nhấn mạnh đến cuộc tranh luận rộng hơn về quyền tự chủ quốc phòng của châu Âu, một chủ đề ngày càng được quan tâm kể từ khi xung đột Ukraine leo thang vào năm 2022.

Gripen, cùng với Rafale của Pháp và Eurofighter Typhoon, đại diện cho một giải pháp thay thế do châu Âu chế tạo cho các hệ thống của Mỹ, phù hợp với lời kêu gọi tự lực hơn.

Việc lựa chọn Gripen có thể hạn chế Bồ Đào Nha tiếp cận khả năng chia sẻ dữ liệu tiên tiến của F-35, vốn rất quan trọng đối với các hoạt động chung với các đồng minh như Mỹvà Hà Lan.

Ngoài ra, tình hình chính trị bất ổn đang diễn ra ở Bồ Đào Nha, với cuộc bầu cử quốc hội sớm dự kiến diễn ra vào ngày 18/5/2025, có thể trì hoãn bất kỳ quyết định cuối cùng nào, vì chính phủ tiếp theo sẽ có tiếng nói cuối cùng.

Theo góc độ hoạt động, hiệu suất của Gripen E/F trong các cuộc tập trận và triển khai thực tế cho thấy giá trị tiềm năng của nó đối với Bồ Đào Nha.

Trong cuộc tập trận Red Flag năm 2006 ở Alaska, máy bay phản lực Gripen C đã ghi được 10 lần tiêu diệt máy bay F-16, Eurofighter và F-15 mà không bị mất mát gì, chứng minh sự nhanh nhẹn và hiệu quả chiến đấu của chúng.

Khả năng tiếp nhiên liệu nóng và quay vòng nhanh chóng của Gripen, cùng việc thay thế động cơ hoàn tất trong vòng chưa đầy một giờ, càng làm tăng thêm sức hấp dẫn của nó đối với lực lượng không quân nhỏ ưu tiên hiệu quả.

Khi Bồ Đào Nha điều hướng việc mua máy bay chiến đấu, sự kết hợp giữa giá cả phải chăng, tính linh hoạt và nguồn gốc châu Âu của Gripen định vị nó là một lựa chọn hấp dẫn.

Liệu thỏa thuận này có thể đánh dấu sự khởi đầu của một sự thay đổi lớn hơn của châu Âu khỏi các hệ thống vũ khí của Mỹ hay nó sẽ vẫn là một ngoại lệ trong một thị trường vẫn bị các gã khổng lồ của Mỹ thống trị? Thời gian sẽ cho câu trả lời chính xác.

Việt Hùng

Theo Bulgarianmilitary