Cải cách thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá

Nhiều nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng, Việt Nam hiện đang đối mặt với một nghịch lý đáng báo động: Thuế thuốc lá thấp và giá thuốc lá rẻ góp phần duy trì tỷ lệ hút thuốc cao, trong khi các hệ lụy từ thuốc lá lại gây tổn thất nghiêm trọng cả về sức khỏe cộng đồng lẫn kinh tế quốc gia.

Đề cập về những hệ lụy mà thuốc lá gây ra đối với sức khỏe con người và nền kinh tế, bà Phan Thị Hải - Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá (Bộ Y tế) cho biết, sử dụng thuốc lá gây ra 85.500 ca tử vong mỗi năm. Hút thuốc lá thụ động gây ra 18.800 ca tử vong. Tổng cộng là 104.300 ca tử vong/năm vì các bệnh có liên quan đến thuốc lá.

“Sử dụng thuốc lá gây ra gánh nặng bệnh tật, làm suy giảm chất lượng nguồn lao động, mỗi công dân Việt Nam bị ốm hoặc tử vong vì các bệnh liên quan đến thuốc lá đều làm suy giảm quy mô và chất lượng nguồn lao động của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước” - bà Hải nhấn mạnh.

Theo ước tính sơ bộ của Hội Kinh tế Y tế Việt Nam năm 2022, tổng chi phí liên quan đến khám, chữa bệnh, ốm đau và tử vong sớm do các bệnh liên quan đến sử dụng thuốc lá là 108.000 tỷ đồng một năm (tương đương 1,14% GDP năm 2022). Con số này lớn gấp 5 lần so với đóng góp của nguồn thu thuế thuốc lá cho ngân sách quốc gia.

Thuốc lá cũng chính là nguyên nhân làm cho rừng bị tàn phá và ô nhiễm môi trường. Hàng năm có khoảng 5% diện tích rừng bị phá để trồng cây thuốc lá cũng như lấy gỗ để sấy thuốc lá. Ước tính mỗi năm cần 18 tỷ cây xanh để làm củi sấy thuốc lá. Việc sử dụng thuốc lá thải ra môi trường mỗi năm khoảng từ 3.000 đến 6.000 tấn formaldehyde, 12.000 đến 47.000 tấn nicotine, 300 đến 600 triệu kilogam chất thải độc hại của các mẩu thuốc lá.

Nhiều chuyên gia y tế cũng nhận định, hành vi hút thuốc lá hiện tại sẽ tiếp tục để lại hậu quả nặng nề trong vòng 10 - 20 năm tới, khi những người hút thuốc bắt đầu chịu các tác động lâu dài lên sức khỏe. Nếu không có biện pháp mạnh để điều chỉnh, như tăng thuế và kiểm soát giá thuốc lá, hệ thống y tế và kinh tế của Việt Nam sẽ ngày càng chịu thêm áp lực.

Hiện nay, Việt Nam áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt theo tỷ lệ, dựa trên giá bán của nhà sản xuất. Tuy nhiên, hệ thống này tồn tại nhiều hạn chế. Cơ sở thuế thấp dẫn đến mức thuế không đủ cao để tác động đáng kể lên giá bán lẻ. Lộ trình tăng thuế chậm cũng khiến cho giá thuốc lá đang ngày càng rẻ so với thu nhập, dẫn đến sức mua thuốc lá tăng.

Để đạt được điều này, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) khuyến nghị Việt Nam nên bổ sung thuế tuyệt đối ở mức cao tối ưu nhất có thể ít nhất là 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và tăng dần để đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030, bên cạnh thuế tỷ lệ 75%.

Phương án này sẽ giúp tăng tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá lên mức 65,3% vào năm 2030 - gần đạt mức khuyến nghị của WHO; giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá ở nam và nữ giới trưởng thành lần lượt xuống dưới 36% và 1% - đạt mục tiêu chiến lược quốc gia về phòng, chống tác hại thuốc lá đặt ra vào năm 2030; đồng thời tăng đáng kể nguồn thu thuế thuốc lá hàng năm cho ngân sách nhà nước.

Trước ý kiến cho rằng, việc tăng thuế sẽ tác động trực tiếp đến người nông dân và người công nhân sản xuất thuốc lá, TS Lê Hương Linh (Đại học Quốc tế - Đại học Quốc gia Hà Nội) cho rằng, hiện số lượng lao động liên quan tới sản xuất thuốc lá chỉ chiếm tỷ lệ rất nhỏ dưới 0,4% tổng lao động trong cả nước và xu hướng giảm lao động đã diễn ra trong ngành thuốc lá theo cơ cấu ngành, không liên quan đến tăng thuế.

“Sản lượng sản xuất thuốc lá tăng, tiêu dùng không giảm, nhưng số lao động giảm xuống do năng suất lao động tăng, do công nghệ cải tiến và tự động hóa. Dẫn điều này cho thấy thuế không phải là nguyên nhân làm ảnh hưởng tới người lao động” - bà Linh nhấn mạnh và khẳng định, lợi ích của việc tăng thuế thuốc lá lớn hơn nhiều với sự tác động tới người lao động.

Lê Bảo