Cần có lộ trình và định mức hợp lý khi áp dụng thuế TTĐB mới với thuốc lá điếu

Quang cảnh Hội thảo Thuế TTĐB đối với sản phẩm thuốc lá.

Bởi việc tăng đột ngột thuế TTĐB sẽ khiến người tiêu dùng tìm đến các sản phẩm thuốc lá nhập lậu, vốn không chịu ảnh hưởng bởi thuế TTĐB để thay thế. Nếu không có biện pháp hữu hiệu, sẽ khiến thuốc lá nhập lậu tràn lan, gây ra thất thu thuế, không đạt mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá của Chính phủ.

Đó là những nội dung chính được đưa ra thảo luận tại Hội thảo thuế TTĐB đối với sản phẩm thuốc lá do Hội Tư vấn Thuế Việt Nam (VTCA) phối hợp Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (NIF) thuộc Bộ Tài chính tổ chức ngày 16/7 tại Hà Nội.

Cần đánh giá kỹ lưỡng tác động

Tại Dự án Luật Thuế TTĐB (sửa đổi) đang được Bộ Tài chính hoàn thiện để trình Chính phủ với đề xuất áp dụng thuế hỗn hợp, gồm thuế tương đối, hay còn gọi là thuế theo tỉ lệ phần trăm, giữ nguyên ở mức 75% và bổ sung mức thuế tuyệt đối theo lộ trình tăng từng năm từ 2026 đến 2030.

Dự thảo đề xuất hai phương án, thứ nhất sẽ tăng 2.000 đồng/bao ở năm đầu tiên và đạt mức tăng 10.000 đồng vào năm 2030. Phương án thứ hai là áp dụng mức tăng 5.000 đồng/bao từ năm 2026 và tăng tịnh tiến 1.000 đồng/bao trong 5 năm kế tiếp để đạt mức 10.000 đồng/bao năm 2030.

Theo đó, phương án tăng thuế như đề xuất sẽ làm tăng tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá từ 36% (năm 2024) lên 59,4% (2030), khiến các mặt hàng này có giá thành đắt hơn, dẫn đến tác dụng giảm sử dụng thuốc lá ngay lập tức.

Tuy nhiên, đại diện Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính) Tô Kim Huệ phân tích, ở góc độ toàn diện hơn, việc tăng thuế TTĐB sẽ đẩy giá bán thuốc lá hợp pháp tăng sốc, người tiêu dùng chắc chắn sẽ thay thế bằng cách tìm đến thuốc lá lậu, mặt hàng vốn không chịu ảnh hưởng bởi thuế.

Thực tế, lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp có giảm, nhưng tổng lượng tiêu dùng thuốc lá trên thị trường vẫn như cũ hoặc thậm chí tăng lên do người tiêu dùng sẽ chuyển sang mua thuốc lá lậu. Điều này dẫn đến tổng lượng thuốc lá tiêu thụ trên thị trường giảm không đáng kể chỉ, ở mức 7%.

Cũng theo bà Tô Kim Huệ, với 2 phương án tăng thuế TTĐB theo đề xuất của Bộ Tài Chính, thu ngân sách Nhà nước sẽ tăng trung bình khoảng 13%/năm, song hành với đó, tỷ lệ trốn thuế của thuốc lá lậu cũng tăng trung bình khoảng 33%-34%/năm.

Lực lượng Quản lý thị trường tỉnh Quảng Bình thu giữ số lượng lớn thuốc lá điếu nhập lậu.

Mặt khác, khi tăng đột ngột thuế TTĐB, bắt buộc các nhà sản xuất thuốc lá phải chuyển toàn bộ tác động của việc tăng thuế sang người tiêu dùng bằng cách tăng giá bán sản phẩm. Từ đó, người tiêu dùng sẽ chuyển sang thuốc lá nhập lậu có giá thành rẻ hơn.

Điều này sẽ gây ra thiệt hại nặng nề cho ngành thuốc lá Việt Nam, các doanh nghiệp trong ngành này có thể phá sản sau một thời gian ngắn khi doanh thu sụt giảm khoảng 32%-35%. Do đó, việc tăng thuế TTĐB đối với sản phẩm thuốc lá cần phải tính toán kỹ lưỡng và có cái nhìn toàn diện để tránh những hệ lụy về kinh tế-xã hội.

Kinh nghiệm quốc tế

Phát biểu tại hội thảo, Chủ tịch PwC Việt Nam (một công ty kiểm toán hàng đầu thế giới hiện nay) Đinh Thị Quỳnh Vân chia sẻ, tại nước Đức, trong giai đoạn năm 2002-2005, thuế tuyệt đối với sản phẩm thuốc lá tăng 48% và thuế tương đối tăng khoảng 8%. Khi đó, người tiêu dùng đã chuyển sang mua thuốc lá từ các quốc gia khác, khiến lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp giảm khoảng 34% và ngân sách nhà nước bị trì trệ.

Năm 2011, nước Anh cũng tăng 30% thuế tuyệt đối, khiến cho thuốc lá nhập lậu gia tăng và chiếm khoảng 20% thị phần vào năm 2016, từ đó gây thất thu khoảng 3,2 tỷ USD tiền thuế. Đối với Malaysia, sau khi tăng thuế vào giai đoạn năm 2014-2015, sản lượng thuốc lá hợp pháp giảm tới 55% chỉ sau 5 năm. Song, thuốc lá lậu tăng mạnh và chiếm 65% thị phần vào năm 2020, gây thất thoát khoảng 1 tỷ USD tiền thuế.

Với Việt Nam, kịch bản trên cũng có thể xảy ra nếu thuế tiêu thụ đặc biệt thuốc lá tăng quá nhanh. Theo tính toán, sản lượng thuốc lá hợp pháp có thể sẽ giảm hơn 70% vào năm 2030 so với hiện tại; thuốc lá nhập lậu sẽ tăng thêm khoảng 50 tỷ điếu vào năm 2030, dẫn đến thất thu 40 nghìn tỷ đồng tiền thuế (so với mức 5-6 nghìn tỷ đồng hiện tại).

Cùng với đó, sẽ khiến hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp trong ngành thuốc lá bị ảnh hưởng nặng nề, khiến nhiều doanh nghiệp có thể phải thu hẹp sản xuất, thậm chí đóng cửa tương tự như ở Malaysia.

Theo ý kiến của nhiều chuyên gia, từ những ảnh hưởng đến doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh trong ngành thuốc lá sẽ kéo theo nhiều hệ lụy không nhỏ cho toàn bộ chuỗi giá trị và gây ra các tác động tiêu cực về an sinh xã hội.

Nguy cơ thất nghiệp đột ngột đối với hàng chục nghìn người lao động tại các doanh nghiệp sản xuất và các nhà phân phối thuốc lá cũng sẽ hiện hữu, ảnh hưởng đến kế sinh nhai của hàng trăm nghìn nông dân vùng trồng lá thuốc lá cũng như hàng triệu điểm bán lẻ trên toàn quốc.

Có phương án tính toán hợp lý

Từ góc độ hiệp hội, Tổng Thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA) Nguyễn Chí Nhân đề xuất, Bộ Tài chính nên sửa đổi chính sách thuế TTĐB (bằng cách thực hiện áp mức thuế tuyệt đối) ở mức vừa phải có lộ trình hợp lý và có tính định hướng dài hạn nhằm đạt được một cách hài hòa mục tiêu của Chính phủ đặt ra về hạn chế tiêu dùng.

Nhưng cùng với đó, cũng giúp bảo đảm sự ổn định trong thu ngân sách Nhà nước, hạn chế sự gia tăng đột biến của thuốc lá lậu, từ đó bảo vệ và hỗ trợ ngành thuốc lá nội địa chuyển đổi sang cơ cấu sản phẩm có giá bán cao hơn, chất lượng tốt hơn, ít độc hại hơn.

Tổng thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA) Nguyễn Chí Nhân.

Cụ thể, VTA kiến nghị áp dụng mức thuế tuyệt đối 1.000 đồng/bao 20 điếu vào năm 2026 và tăng 500 đồng/năm hoặc 1.000 đồng/bao mỗi 2 năm vào những năm tiếp theo và đến năm 2030 là 3.000 đồng/bao. Với mức tăng này sẽ chỉ khiến giá bán lẻ tăng từ 4%-20% là phù hợp với đặc điểm sản phẩm thuốc lá.

Ngoài ra, với mức tăng thuế hợp lý cũng sẽ hỗ trợ doanh nghiệp ngành thuốc lá hợp pháp có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực việc làm của người lao động, đảm bảo an sinh xã hội.

Quan trọng nhất, phương án này giúp tránh được cú sốc, đột ngột tăng giá bán thuốc lá hợp pháp trên thị trường, giảm biến động, ngăn chặn thuốc lá nhập lậu, bảo đảm mục tiêu tăng trưởng ngân sách nhà nước một cách bền vững trong dài hạn với mức thu ngân sách nhà nước ước đạt khoảng 29-31 nghìn tỷ vào năm 2030, tăng trưởng 7%-9%/năm.

Bên cạnh đó, vị đại diện VTA cũng kiến nghị cơ quan soạn thảo xem xét về phương án tính thuế TTĐB với mặt hàng xì gà nhập khẩu, sản xuất và phân phối. Hiện nay, các sản phẩm xì gà hợp pháp rất đa dạng về giá bán, quy cách và chủng loại.

Thí dụ sản phẩm được sản xuất từ lá xì gà có giá dao động từ 25 nghìn đồng/ bao 20 điếu cho đến loại hơn 3 triệu đồng/ điếu. Hiện mức thuế đang áp dụng hiện nay từ 487 đồng/ điếu cho đến hơn 1,3 triệu đồng/ điếu.

Nếu áp mức thuế TTĐB ở mức cao và chỉ tính 20 nghìn đồng/ điếu như đề xuất tại dự thảo là chưa phù hợp với thực tế. Chưa kể, mặt hàng thuốc lá và xì gà hiện còn phải đóng 2% Quỹ Phòng chống tác hại thuốc lá, 60 đồng/bao cho phí môi trường.

Đây là các khoản đóng góp theo nghĩa vụ của doanh nghiệp sản xuất thuốc lá, nhưng trong cách tính thuế TTĐB hiện tại, các khoản này vẫn nằm trong giá tính thuế TTĐB, gây nên tình trạng thuế chồng thuế.

Chủ tịch VTCA Nguyễn Thị Cúc.

Chủ tịch VTCA Nguyễn Thị Cúc cho biết, các ý kiến tại Hội thảo đều thống nhất với việc tăng mức thuế tiêu thụ đặc biệt đối với mặt hàng thuốc lá. Tuy nhiên, bà Cúc cho rằng việc lựa chọn phương án, lộ trình tăng thuế, cơ quan soạn thảo cần nghiên cứu để đảm bảo hài hòa giữa lợi ích sức khỏe cộng đồng, ổn định sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp và ngân sách của nhà nước.

Đặc biệt, để hạn chế sử dụng thuốc lá, bên cạnh việc tham khảo kinh nghiệm quốc tế để tăng thuế TTĐB, cần phải thực hiện đồng bộ và nâng cao các biện pháp quản lý Nhà nước, đặc biệt đẩy mạnh hơn nữa công tác phòng chống buôn lậu thuốc lá, tránh thất thu ngân sách nhà nước.