'Chỉ hươu nói ngựa': Kẻ xu nịnh gặp thời

Trong cuộc sống, nhiều người vì ham lợi lộc mà bất chấp phải trái, sẵn sàng đổi trắng thay đen miễn là mọi việc chiều theo ý mình. “Chỉ hươu nói ngựa” chính là một thành ngữ dùng để nói về những chuyện như thế. Ví dụ: Cậu không hiểu cái tính khí thất thường của ông Hữu sao? Ông này sẵn sàng chỉ hươu nói ngựa, cốt làm đẹp lòng ông chủ để mong kiếm chác đấy mà!

Hươu là hươu, ngựa là ngựa. Hươu là thú thuộc nhóm nhai lại, có gạc ở trên đầu, thân hình lớn hơn hoẵng và nhỏ hơn nai. Còn ngựa là thú có guốc, cổ có bờm, chân chỉ có một ngón, chạy rất nhanh (nhanh như ngựa). Vậy mà lại có người nhầm lẫn đó. Có một giai thoại liên quan tới thành ngữ này.

Ảnh minh họa

Mọi người đều đã biết nhân vật Tần Thủy Hoàng (tên thật là Doanh Chính, 259-210 trước Công nguyên) là vua nước Tần trong thời kỳ Chiến quốc. Ông chính là người khởi xướng xây Vạn lý trường thành vĩ đại còn tồn tại đến ngày nay. Khi Tần Thủy Hoàng chết, Hồ Hợi lên kế vị, lấy hiệu là Tần Nhị Thế. Nhưng một vị thừa tướng trong triều lúc đó tên là Triệu Cao có mưu đồ soán ngôi nhà Tần.

Rắp tâm thực hiện mưu đồ của mình, Triệu Cao bèn lập mẹo để thử triều thần, xem họ có sẵn sàng thần phục mình hay không. Ông sai gia nhân dắt một con hươu đến sân triều và nói với Tần Nhị Thế: “Bẩm đại vương! Thần có một con ngựa quý muốn hiến cho đại vương”. Nhị Thế ngạc nhiên, nói đây là hươu chứ đâu phải ngựa. Triệu Cao bèn quay hỏi các đại thần, rằng đây là con gì. Nhiều kẻ bợ đỡ, xu nịnh, muốn nhân cơ hội sau này có dịp nhờ vả Triệu Cao nên nhao nhao nói đó là con ngựa.

Chỉ có một số ít người khảng khái dám nói đó là con hươu chứ chẳng có gì giống ngựa. Triệu Cao liền bí mật ghi tên những người này vào sổ để sau này có dịp sẽ tìm cách trị họ. Quả là kế hiểm.[Theo Từ điển thành ngữ, điển cố Trung Quốc, Lê Huy Tiêu dịch, NXB Khoa học Xã hội 1993]

Người đời sau dùng tích “chỉ lộc vi mã” (chỉ hươu nói ngựa) để tạo nên thành ngữ nhằm diễn tả một nội dung ngữ nghĩa: Không ít người vì lợi riêng mà nhắm mắt nói sai sự thật. Thật là một thái độ xu thời, cơ hội.

Ngựa kia đâu phải là hươu

Trách người quân tử nói điêu hại người…

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam)