Chiến trường mới nổi của các khoáng sản chiến lược

Một mỏ đất hiếm ở miền Tây Australia. Ảnh: AFP/TTXVN

Trang tin của Viện Lowy (Australia) mới đây đăng bài viết nhận định, có hai yếu tố chính đang thúc đẩy nhu cầu về REE và RM. Đầu tiên là nhu cầu kinh tế. Với mục tiêu toàn cầu là đạt được lượng phát thải ròng bằng 0 và tình trạng phụ thuộc ngày càng tăng vào trí tuệ nhân tạo (AI), “cơn khát” của thế giới đối với năng lượng xanh cũng như các công nghệ để tạo ra, lưu trữ và sử dụng loại năng lượng này ngày càng tăng. Theo dự kiến của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), việc tăng cường áp dụng các công nghệ năng lượng sạch được cho là sẽ khiến nhu cầu về REE và RM tăng gấp 4 lần vào năm 2040.

Yếu tố thứ hai là thiếu nguồn cung. Có lý do để REE và RM được gọi là nguyên tố đất hiếm. Ở phương Tây, sự khan hiếm tài nguyên đi đôi với những lo lắng về nguy hiểm môi trường liên quan đến hoạt động khai thác và chế biến các khoáng sản chiến lược. Đồng thời, Nga (đang bị trừng phạt nặng nề) và Trung Quốc hiện đã áp dụng các hạn chế đối với xuất khẩu các mặt hàng chiến lược bao gồm REE và RM.

Ngược lại, khu vực châu Phi cận Sahara, bị ảnh hưởng bởi bất ổn địa chính trị và bạo lực, cũng chứng kiến tiềm năng xuất khẩu bị giảm đáng kể. Trong bối cảnh đó, sự kết hợp của nhiều yếu tố khiến Trung Á - đặc biệt là Kazakhstan có nguồn tài nguyên dồi dào cũng như Uzbekistan và Tajikistan - trở thành địa chỉ thay thế khả thi nhất cho các nhà cung cấp truyền thống.

Liên minh châu Âu (EU) và Mỹ đều quan tâm đến việc khai thác tiềm năng to lớn của Trung Á về các khoáng sản quan trọng. Cùng với Vương quốc Anh, họ đã nêu rõ lợi ích chiến lược của mình trong khu vực. Các chính phủ Trung Á rất hào hứng với triển vọng biến lượng REE và RM khổng lồ của họ thành nguồn doanh thu mới cho nền kinh tế địa phương.

Tuy nhiên, các nhà lãnh đạo Trung Á hiểu rằng nếu không có vốn, bí quyết và công nghệ của nước ngoài, việc tận dụng tiềm năng tài nguyên địa phương là không thực tế. Mặc dù có một số bất đồng về các tuyến đường thương mại, họ cũng nhận ra rằng các hành động phối hợp sẽ giúp họ đạt thành tích tốt hơn trong việc sản xuất REE và RM, từ đó đảm bảo vị thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Do lịch sử, địa lý, các đặc điểm và sự phụ thuộc về văn hóa và khu vực, các nước Trung Á gắn kết với Nga và Trung Quốc. Trung Quốc, quốc gia dẫn đầu thế giới về cả trữ lượng và sản xuất REE và RM, đã cấm xuất khẩu công nghệ khai thác và phân tách đất hiếm - một bước nhằm củng cố sự thống trị toàn cầu của họ trong lĩnh vực này. Theo các chuyên gia Trung Á, so với năm 2010, thị phần của Trung Quốc trong nguồn cung và sản xuất REE và RM toàn cầu đã giảm.

Hơn nữa, nhu cầu nội địa ngày càng tăng của Trung Quốc đối với các khoáng sản quan trọng - chủ yếu liên quan đến việc sản xuất vi mạch và năng lượng xanh ngày càng tăng nhanh – đã khiến lợi ích chiến lược của nước này đối với các nền kinh tế Trung Á trở nên đặc biệt mạnh mẽ.

Nga, với quyết tâm duy trì sự hiện diện của mình ở Trung Á, chủ yếu quan tâm đến uranium của Kazakhstan. Mặc dù là nước sản xuất uranium hàng đầu thế giới, Kazakhstan vẫn phụ thuộc chiến lược vào Nga trong cả hoạt động vận chuyển và xử lý nguyên tố quý hiếm, điều này khiến Nga trở thành nước đóng vai trò chủ chốt trong lĩnh vực uranium và các lĩnh vực liên quan đến hạt nhân.

Pháp cũng ngày càng quan tâm đến trữ lượng uranium của Kazakhstan. Do tình hình bất ổn đang diễn ra ở Niger, một trong những nhà cung cấp chính mặt hàng này của Pháp, Paris đang tìm cách đa dạng hóa chuỗi cung ứng của mình.

Các nước Trung Á phải đương đầu với những thách thức kinh tế và an ninh có thể cản trở khả năng của họ trở thành nhà cung cấp khoáng sản quan trọng, đáng tin cậy đối với châu Âu và Mỹ. Các nước phương Tây có thể cần suy nghĩ kỹ về việc cam kết thực hiện các dự án tốn kém và có rủi ro về mặt chính trị trong khu vực. Có lẽ, đa dạng hóa nguồn cung và ưu tiên các quốc gia như Australia, Argentina và Canada sẽ là động thái khôn ngoan nhất.

Thanh Tú (P/v TTXVN tại Sydney)