Chú Tễu lớn nhất Việt Nam đang ở tỉnh nào?

Từ bao đời nay, làng Nguyễn (xã Đông Hưng, Hưng Yên) vẫn được coi là một trong những cái nôi quan trọng của nghệ thuật múa rối nước truyền thống Việt Nam. Làng từng có nhiều phường rối khác nhau, sau này sáp nhập thành phường rối nước làng Nguyễn - nay được biết đến với tên gọi phường rối nước Nguyên Xá. Trải qua biến động thời gian, phường rối vẫn lưu giữ được hàng trăm con rối cổ, nhiều trò và tích diễn đặc sắc, trong đó có chú Tễu lớn nhất Việt Nam - biểu tượng của rối nước đồng bằng Bắc Bộ.

Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Đình Bẩy - Trưởng phường rối nước Nguyên Xá giới thiệu về lịch sử phường rối.

Ngay từ những năm 1960, phường rối nước Nguyên Xá đã khẳng định được vị thế khi tham gia hội diễn múa rối toàn miền Bắc tại Thái Bình (cũ) và Hà Nội. Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, phường nhiều lần biểu diễn phục vụ cán bộ, chiến sĩ Quân khu 3, mang đến những phút giây giải trí ý nghĩa giữa bom đạn chiến tranh. Sau hòa bình, rối nước Nguyên Xá tiếp tục vươn ra thế giới: từng lưu diễn tại Liên Xô (cũ), Nhật Bản, Pháp, Canada… và ghi dấu tại nhiều kỳ festival nghệ thuật, đặc biệt là Festival Huế.

Với những đóng góp bền bỉ, ngày 4/9/2018, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận nghệ thuật múa rối nước Nguyên Xá là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đó không chỉ là niềm tự hào của người dân địa phương mà còn là sự ghi nhận cho nỗ lực gìn giữ một loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc của dân tộc.

Phường rối có chú Tễu lớn nhất Việt Nam - biểu tượng của rối nước đồng bằng Bắc Bộ.

Nghe tiếng trống rối, cơm sôi cũng bỏ

Trong không gian nhà thủy đình vừa được nâng cấp cuối tháng 4/2025 với tổng vốn hơn 6,6 tỷ đồng, tiếng trống rối lại vang lên rộn ràng, thu hút những đoàn khách phương xa. Câu nói quen thuộc "Nghe tiếng trống rối, cơm sôi cũng bỏ" phần nào nói lên sức hấp dẫn của loại hình này. Nhưng ẩn sau âm thanh ấy là nỗi trăn trở của các nghệ nhân - những người ngày đêm giữ lửa nghề truyền thống.

Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Đình Bẩy - Trưởng phường rối nước Nguyên Xá cho biết phường có lịch sử khoảng 700 năm. Điều đặc biệt nhất làm nên thương hiệu Nguyên Xá chính là kỹ thuật trò dây: điều khiển quân rối bằng hệ thống dây giấu dưới nước, hoàn toàn không sử dụng sào như nhiều nơi khác.

Để điều khiển, nghệ nhân phải đứng dưới nước sâu khoảng 60cm, dùng những sợi dây dài tới 12m để tạo nên các vòng chuyển động cực kỳ phức tạp. "Đây là bí quyết của các cụ", ông Bẩy nói.

Phường hiện lưu giữ hàng trăm tích trò: từ cảnh sinh hoạt nông nghiệp như đi cấy, úp nơm, chăn vịt… tới trò vui lễ hội như đấu vật, chọi gà, đua thuyền; cũng như các nghi lễ tín ngưỡng và trích đoạn chèo cổ. Một điểm độc đáo khác là mọi buổi diễn đều sử dụng nhạc sống. Chính sự hòa trộn giữa âm nhạc truyền thống và nhịp điệu con rối đã giúp phường rối Nguyên Xá được mời biểu diễn ở nhiều sự kiện lớn, trong đó có chuỗi 11 tháng liên tiếp tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam.

Tiết mục tiêu biểu nhất là Chạy đàn ngũ phương - nơi các nhân vật như ông sư, bà vãi, chú tiểu… di chuyển theo hình ngôi sao trên mặt nước. Các vòng dây chạy, buông, thắt tạo nên những đường di chuyển phức tạp và giàu tính biểu cảm, thể hiện kỹ thuật đặc trưng chỉ nghệ nhân Nguyên Xá mới thực hiện được. Nhiều nghệ nhân phải cùng lúc đảm nhiệm vài vai khác nhau, xỏ tay nọ, vơ tay kia để giữ nhịp cho cả sân khấu.

Trăn trở phía sau ánh đèn thủy đình

Hiện phường có hơn 20 nghệ nhân, từ 16 đến 80 tuổi. Trong nhiều năm qua, công tác truyền dạy được chú trọng. Các khóa đào tạo do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hưng Yên phối hợp các đơn vị, theo phương thức cầm tay chỉ việc để tránh sai lệch kỹ thuật.

Tuy nhiên, nghề rối nước chưa thể mang lại thu nhập ổn định. Mỗi buổi diễn có thể thu khoảng 20 triệu đồng nhưng phải trừ nhiều chi phí. Cuối cùng, mỗi nghệ nhân chỉ nhận được chừng 300 nghìn đồng.

"Làm nghề này mà tính kinh tế thì lỗ. Nhưng cái lãi lớn nhất là niềm vui, tinh thần", ông Bẩy chia sẻ. Vì vậy, đa số nghệ nhân đều phải làm thêm nghề khác để mưu sinh.

Dù vậy, tình yêu nghề chưa bao giờ vơi đi. Khi được hỏi về tuổi tác và nỗi vất vả mỗi khi đứng dưới nước hàng giờ, ông Bẩy cười: "Còn đủ sức khỏe là tôi còn diễn. Mỗi lần nhìn con rối cử động trước ánh mắt háo hức của khán giả, tôi lại thấy mình trẻ lại".

Công trình tạo nên không gian biểu diễn khang trang, đồng thời là mắt xích quan trọng trong tuyến du lịch văn hóa - lịch sử của xã Đông Hưng, kết nối với đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp, nhà truyền thống và các điểm trải nghiệm làng nghề.

"Có cơ sở rồi, chúng tôi càng phải cố gắng hơn để bảo tồn nghề. Đây là di sản mà cha ông để lại" - ông Nguyễn Đình Bẩy nói.

Nhờ những người bình dị nhưng giàu tâm huyết như ông và các nghệ nhân trong phường, nghệ thuật rối nước Nguyên Xá vẫn bền bỉ được gìn giữ qua từng thế hệ. Mỗi buổi diễn là một lần quá khứ sống dậy: tiếng cười rộn ràng của người nông dân Bắc Bộ, câu chuyện đời thường, tình yêu thiên nhiên, ước vọng về cuộc sống bình yên. Và trong ánh mắt của những nghệ nhân đứng sau tấm mành thủy đình, đó chính là phần đẹp đẽ nhất của di sản - thứ họ nguyện gìn giữ bằng cả trái tim.

Nhằm bảo tồn và tạo thêm đất diễn cho rối nước, những năm gần đây, phường rối Nguyên Xá và chính quyền địa phương chủ động kết hợp biểu diễn với hoạt động du lịch. Nhiều tour tham quan được xây dựng, trong đó rối nước trở thành điểm nhấn văn hóa quan trọng. Du khách có thể đến thăm khu lăng mộ và đền thờ các vua Trần, đền Tiên La, các làng nghề truyền thống, dâng hương tại đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp, trước khi thưởng thức một chương trình rối nước sống động tại thủy đình Nguyên Xá.

Tình Lê