Chưa có cơ chế, 'lưu trữ điện' vẫn đứng ngoài cuộc chơi

Thế giới đẩy nhanh, Việt Nam vẫn loay hoay

Hệ thống lưu trữ năng lượng (Battery Energy Storage Systems – BESS) đang được coi là giải pháp quan trọng để giải quyết bài toán mất cân bằng giữa lúc dư và thiếu điện trong hệ thống điện có tỷ trọng năng lượng tái tạo cao, như Việt Nam hiện nay. Các hệ thống này lưu trữ điện từ gió, mặt trời khi thừa, để phát ra khi phụ tải tăng cao, nhờ đó giảm lãng phí và nâng cao độ ổn định lưới điện.

Phụ tải điện vào ngày 18-6-2024. Nguồn: tạp chí Năng Lượng

Theo tài liệu khoa học thì tổng công suất lưu trữ toàn cầu có thể đạt 1.000 GWh vào năm 2030, gấp khoảng 20 lần so với hiện nay. Mỹ, Trung Quốc, Đức hay Úc đã đi trước một bước với những dự án pin lưu trữ có quy mô hàng trăm MWh, trở thành một phần của chiến lược trung hòa carbon.

Ở Việt Nam, điện mặt trời phát triển bùng nổ từ năm 2019, hiện chiếm hơn 10% tổng công suất nguồn. Nhưng thị trường pin lưu trữ thì vẫn là “vùng trắng” và chưa có dự án thương mại nào của pin lưu trữ được đấu nối vào lưới điện quốc gia. Một số doanh nghiệp như Trung Nam Group, BCG Energy, AMI AC Renewables chỉ lắp hệ thống nhỏ (1-5 MWh) để tự sử dụng hoặc hỗ trợ vận hành hệ thống của mình.

Một dự án lớn đáng chú ý là hệ thống pin 100 MWh tại Ninh Thuận do một doanh nghiêp nhà nước đề xuất đề xuất, với công suất 25 MW, kết hợp với cụm thủy điện tích năng, nhằm hỗ trợ giảm tải lưới và cấp điện giờ cao điểm. Tuy nhiên, dự án mới dừng ở giai đoạn chuẩn bị đầu tư. Cùng với đó là dự án thí điểm 15 MW/30 MWh tại Gia Lai do doanh nghiệp nhà nước triển khai, nhận tài trợ từ Ngân hàng Thế giới. Dù đã chạy thử nhưng chưa có cơ chế thương mại nên vẫn chỉ dừng ở quy mô thí điểm.

Điểm nghẽn lớn nhất hiện nay là chưa có cơ chế mua bán điện riêng cho điện lưu trữ. Pin lưu trữ không được ký hợp đồng mua bán điện với Tập đoàn EVN, cũng không nằm trong danh mục nguồn điện được tham gia thị trường như là điện gió hay điện mặt trời, thủy điện. Trong khi đó, suất đầu tư cho pin lưu trữ khá cao, khoảng 8 - 12 tỉ đồng mỗi MWh, chưa kể chi phí bảo trì, an toàn và xử lý cuối vòng đời. Không có cơ chế giá và thời gian hoàn vốn rõ ràng, doanh nghiệp khó dám rót vốn.

Thiếu định danh, vướng giá điện, chậm quy hoạch

Một nguyên nhân khác khiến thị trường pin lưu trữ chưa phát triển là chưa có định danh pháp lý rõ ràng. Trong Quy hoạch điện VIII, pin lưu trữ chưa được xem là nguồn điện độc lập, cũng không được xếp vào nhóm ưu tiên đấu nối hay hưởng ưu đãi. Điều này khiến các doanh nghiệp muốn đầu tư không biết bắt đầu từ đâu: lắp đặt xong chưa chắc được đấu nối, cũng chưa rõ cơ chế bán điện ra sao và ở mức giá nào.

Hệ thống Pin lưu trữ năng lượng (BESS) cho dự án tòa nhà Innovation Hub-PECC2 tại TPHCM. Hiện ở Việt Nam có một số tòa nhà, khu du lịch đã thực hiện lưu trữ điện nhưng quy mô nhỏ.

Ngân hàng Thế giới dự báo Việt Nam sẽ cần bổ sung hàng chục GWh dung lượng lưu trữ vào năm 2030 để cân bằng hệ thống, trong bối cảnh điện gió và điện mặt trời tiếp tục tăng nhanh. Tổ chức này cùng Bộ Công Thương đang nghiên cứu các cơ chế thí điểm cho BESS, bao gồm việc cho phép EVN mua điện từ hệ thống lưu trữ với giá linh hoạt theo khung giờ. Tuy nhiên, chính sách cụ thể vẫn chưa hình thành.

Một số phương án được các tổ chức như Ngân hàng Thế giới, GIZ và Cục Điều tiết điện lực đề xuất gồm giá hai chiều theo giờ (BESS được mua điện rẻ vào giờ thấp điểm và bán lại vào giờ cao điểm với giá cao hơn), dịch vụ phụ trợ (nhà đầu tư pin sẽ được trả phí cho việc cung cấp các dịch vụ như điều tần, điều áp, dự phòng công suất, tức mô hình đang vận hành tại Mỹ, Úc, Nhật Bản), tích hợp vào biểu giá điện tái tạo (cho phép phần điện lưu trữ phát vào giờ cao điểm được hưởng giá tốt hơn).

Ngoài vướng mắc về cơ chế, Việt Nam cũng chưa có bộ tiêu chuẩn kỹ thuật riêng cho pin lưu trữ, từ an toàn đấu nối, phòng cháy chữa cháy, đến quy định xử lý pin sau vòng đời. Đây là rào cản lớn trong thẩm định dự án và tạo thêm rủi ro cho nhà đầu tư.

Theo một chuyên gia từ Trung tâm điều độ hệ thống điện quốc gia, BESS không chỉ là “kho điện” mà nếu được vận hành đúng cách, có thể giúp điều chỉnh tần số, áp lực hệ thống, nâng cao hiệu quả vận hành và giảm thiểu rủi ro sự cố.

"Mắt xích" còn thiếu: pin lưu trữ

Các chuyên gia cho rằng, để khơi thông thị trường pin lưu trữ, cần sớm đưa BESS vào quy hoạch điện quốc gia với vai trò rõ ràng. Đặc biệt, phải ưu tiên triển khai ở những vùng có tiềm năng điện tái tạo cao như Nam Trung Bộ, Tây Nguyên, những nơi lưới điện hiện còn hạn chế.

Điều quan trọng nhất là ban hành khung giá điện riêng cho BESS, để hệ thống này được tham gia thị trường với vai trò vừa là nguồn phát vừa là dịch vụ phụ trợ. Song song đó, chính sách ưu đãi về thuế nhập khẩu thiết bị, tín dụng xanh, hỗ trợ thí điểm cũng là cú hích cần thiết để doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư.

Về dài hạn, việc phát triển BESS sẽ nâng cao hiệu quả khai thác điện mặt trời, điện gió, giúp ổn định lưới và đảm bảo an ninh năng lượng. Ngược lại, nếu cơ chế chậm ban hành, Việt Nam sẽ tiếp tục ở thế dư điện tái tạo ban ngày nhưng thiếu điện vào buổi tối, tình trạng lãng phí nguồn lực và gây tâm lý e dè cho nhà đầu tư.

Trong bối cảnh điện mặt trời và điện gió phát triển nhanh, phụ tải ngày và đêm chênh lệch lớn, pin lưu trữ rõ ràng là giải pháp bắt buộc. Câu hỏi còn lại là Việt Nam sẽ mất bao lâu để tháo gỡ cơ chế, để “mắt xích” này thực sự tham gia vào cuộc chơi năng lượng?

Hồng Ngọc