Chung tay cho lời ca, điệu hát vươn xa

Bồi đắp cho vùng đất thêm giàu di sản

Nằm trong vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng, Hà Nam là mảnh đất sản sinh ra nhiều tên tuổi vang danh trong làng chèo như: Dịu Hương, Bạch Trà, Ngọc Viễn, Lê Huệ, Duy Cổn, Lương Duyên... Qua thời gian và sự đổi thay của đời sống, nhiều di sản văn hóa phi vật thể dần mai một. Mừng thay, trong đời sống vẫn còn không ít người nặng lòng với vốn văn hóa dân gian cổ truyền, ngày đêm miệt mài sưu tầm, phục hồi, truyền lại những giá trị truyền thống, xưa cũ cho thế hệ hôm nay và cả mai sau.

Để di sản văn hóa Hà Nam lan tỏa trong đời sống, ngoài sự nhiệt tình tiếp lửa của các nghệ nhân, nghệ sĩ, cũng rất cần nhiệt huyết của người “nhận lửa”. Chính các thế hệ người dân, với lòng yêu nghệ thuật truyền thống đã chung tay gìn giữ, tạo điều kiện cho người thân, con cháu học tập, tiếp bước người đi trước, giữ di sản nghệ thuật truyền thống tồn tại trong dòng chảy cuộc sống. Nhờ đó, đến nay Hà Nam đã có 12 di sản được ghi danh là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia.

Nghệ nhân Trịnh Thị Phẩm (thứ ba từ trái sang) hướng dẫn học trò múa hát. Ảnh: Diên Khánh

Còn nhớ, năm 1997 tỉnh Hà Nam được tái lập, cùng đó Đoàn Nghệ thuật chèo của Hà Nam được thành lập. Khi ấy, cả đoàn chỉ có gần 20 diễn viên, nhạc công được hợp nhất từ các loại hình gồm: chèo, cải lương, ca múa, kịch. Trải qua thời gian xây dựng và phát triển từ Đoàn Nghệ thuật chèo cho đến Nhà hát chèo rồi sáp nhập với Trung tâm Văn hóa nghệ thuật Hà Nam là chặng đường mà các nghệ sĩ, diễn viên, nhạc công Đoàn Nghệ thuật chèo Hà Nam luôn nỗ lực phấn đấu để giữ lửa cho những làn điệu chèo truyền thống được ngân vang.

Cùng với đóng góp của nghệ thuật chèo chuyên nghiệp, hiện nay khắp các làng quê Hà Nam đều có những chiếu chèo truyền thống. Tại 6 huyện, thị, thành phố có hàng chục CLB chèo sôi nổi hoạt động, thu hút đông đảo người dân ở đủ mọi tầng lớp tham gia. Không ít CLB trở thành điểm sáng của phong trào văn nghệ quần chúng như: CLB Chèo xã Hợp Lý, Chèo xã Đức Lý, CLB Chèo xã Xuân Khê (huyện Lý Nhân); CLB Chèo Ngò, phường Tiên Nội, CLB Chèo phường Duy Minh (thị xã Duy Tiên); CLB Chèo làng Tháp, CLB chèo Châu Giang, thị trấn Kiện Khê (huyện Thanh Liêm); CLB Chèo xã Liên Sơn (Kim Bảng)… Qua tìm hiểu, các CLB này đều được thành lập từ những hạt nhân tiêu biểu, những người yêu văn nghệ truyền thống ở các làng quê. Họ là những nông dân, công nhân không được học chèo theo trường lớp chuyên, nhưng cùng chung niềm đam mê và yêu thích những làn điệu chèo truyền thống. Tuy nhiều khó khăn, vất vả nhưng ai cũng hứng khởi vì được chung tay giữ gìn và phát huy văn hóa truyền thống quê hương.

Khi tuổi trẻ chung tay

Trở lại Phương Thượng, phường Lê Hồ, thị xã Kim Bảng để thấy người dân nơi đây đặc biệt yêu chèo. Đó là điều có thể giúp chèo sống bền bỉ, thậm chí thanh niên ngày nay cũng có thể hát say sưa. Hiện CLB Chèo Lê Hồ có 20 thành viên, trong đó con trai và con gái Nghệ nhân Ưu tú Hoàng Văn Hởi là anh Hoàng Minh Phúc và chị Hoàng Thị Uyên. Từ lâu họ đã trở thành những diễn viên chính không thể thiếu của CLB Chèo Lê Hồ. Cháu nội nghệ nhân Hoàng Văn Hởi, con gái anh Phúc hiện đang học đại học, cũng giỏi chèo và được kỳ vọng sau này sẽ là thế hệ tiếp nối truyền thống của đất chèo Lê Hồ. Anh Hoàng Văn Phúc chia sẻ: “Các thành viên trong CLB chèo luôn được bố tôi động viên, khích lệ. Mỗi người đảm nhiệm một vai trò, nhiệm vụ khác nhau. Người biết nhạc lý nhận vai làm nhạc công, người biết hát là diễn viên, ai có năng khiếu, sở trường về múa được phân công làm diễn viên múa. Vì coi nhau như người trong gia đình, nên mỗi khi tập luyện hay biểu diễn, việc góp ý, chỉnh sửa về điệu hát, cách diễn xuất được dễ dàng hơn. Mỗi thành viên đều biết tiếp thu, tự điều chỉnh và thay đổi mình để mỗi làn điệu chèo được cất lên, mỗi trích đoạn chèo được trình diễn sẽ thêm phần hấp dẫn…”.

Đã thành nếp, cứ vào mỗi dịp cuối tuần, gia đình Nghệ nhân Ưu tú Hoàng Văn Hởi lại cùng thanh niên làng, người yêu chèo quây quần bên chiếc trống, cây đàn để luyện tập các làn điệu chèo cổ của quê hương. Các thế hệ ông, con, cháu miệt mài truyền dạy, học cách nhả chữ, ngắt nhịp, luyến láy sao cho vang, rền, nền, nảy. Những năm qua, ông Hởi đã truyền dạy cho gần 200 học trò, ông cũng là người viết hàng chục vở chèo mới, gây dựng phong trào hát chèo của tỉnh Hà Nam, đồng thời được mời làm đạo diễn nhiều chương trình văn nghệ ở địa phương.

Nghệ nhân Hoàng Văn Hởi (bên trái) chia sẻ về một ngón đàn.

Họ cứ say mê như thế, mang trọn trong tim tình yêu với hát chèo như thế và đã cùng với những thành viên CLB Chèo Lê Hồ nhận về không ít trái ngọt. Đó là Huy chương Bạc cho tác phẩm “Đất chuyển” tại Liên hoan hát chèo không chuyên toàn quốc, giải Ba với một tác phẩm về đề tài nông nghiệp-nông thôn trong Hội thi Liên minh hợp tác xã cụm khu vực phía Bắc, hai giải Bạc cho hai tác phẩm “Mùa lúa ơn Bác” và “Hát mừng Đảng quang vinh” tại Liên hoan các CLB dân ca và chèo tỉnh Hà Nam.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Sao, Chủ nhiệm CLB Chèo Lê Hồ, chia sẻ: “Người dân chúng tôi gọi nghệ nhân Hoàng Văn Hởi là “đạo diễn nhà nông”. Suốt mấy chục năm gắn bó, vực dậy và nuôi dưỡng chiếu chèo quê hương. Giờ đã hơn 70 tuổi nhưng chưa khi nào người “đạo diễn nhà nông” này ngơi nghỉ. Ông đau đáu làm sao sáng tác được những câu hát hay nhất, sống động nhất. Không những thế, ông còn dạy chèo cho con, cháu và hình thành một gia đình nghệ thuật. Cũng phải nói thêm, chúng tôi có một tổ hợp đầy đủ đạo diễn, diễn viên, biên kịch và nhạc công, trong đó nhiều người trẻ tuổi. Vì thế chúng tôi thường xuyên được mời đi biểu diễn”.

Còn với phường Thi Sơn (thị xã Kim Bảng), nơi đây không chỉ có hát dậm. Nơi đây còn có những giọng ca chèo tuyệt vời. Hơn 10 năm qua, CLB Chèo sông Đáy Thi Sơn được thành lập, tiếp nối những giá trị của người đi trước, phát triển nghệ thuật chèo truyền thống của dân tộc. Theo bà Đỗ Thị Hải Yến, Chủ nhiệm CLB chèo sông Đáy Thi Sơn, việc duy trì hoạt động gặp khó khăn, nhưng CLB luôn nhận được sự quan tâm, động viên, ủng hộ cả về vật chất lẫn tinh thần của các nhà hảo tâm và đông đảo người dân, trong đó có nhiều bạn trẻ. Bà Yến cùng các thành viên luôn nỗ lực tập vở, giao lưu văn nghệ, đi biểu diễn ở nhiều vùng có chèo.

Bà Đinh Thị Huyên (thành viên CLB chèo sông Đáy Thi Sơn) rất vui mừng, phấn khởi, nhất là mỗi khi được cùng các thành viên đi biểu diễn giao lưu văn nghệ với các xã bạn. Bằng tình yêu, sự đam mê, bà Huyên đã cùng các thành viên CLB đưa làn điệu chèo đến gần hơn với bà con, nhân dân. Bà Huyên chia sẻ: “Tham gia CLB hơn 2 năm, tôi thấy tinh thần sảng khoái, thoải mái hơn hẳn. Đặc biệt, tôi rất vui và nhớ mãi kỷ niệm về lần cùng CLB tham gia dự Hội thi Tiếng hát toàn tỉnh. Với vai diễn trong trích đoạn “Lý trưởng, mẹ Đốp”, tôi đoạt giải Nhì. Đây cũng là động lực để bản thân tôi tiếp tục tham gia cùng anh chị em bạn diễn cống hiến cho CLB và phong trào văn nghệ quần chúng”.

Dù kinh phí hoạt động của CLB phần lớn do các thành viên đóng góp, rất eo hẹp, nhưng mỗi khi lên sân khấu biểu diễn, nhận được sự động viên, cổ vũ vô tư, nhiệt tình của bà con, các thành viên dường như quên hết những khó khăn, vất vả để hào hứng “hết mình” cho buổi diễn được thành công. Trong dòng chảy của cuộc sống, những làn điệu dân ca, điệu hát truyền thống luôn có sức sống lâu bền. Bởi những điệu hát đó làm sáng đẹp đời sống tinh thần của người dân, giúp bảo lưu những vốn văn hóa quý báu của đất nước. Các vùng quê may mắn vì có những nghệ nhân giàu tâm huyết với điệu hát truyền thống, luôn biết cách làm lan tỏa những điệu hát ấy vượt ra khỏi vùng quê mình.

Nguyễn Văn Học