Chuyện cây cầu Nhị Thiên Đường

Đất Sài Gòn - Chợ Lớn là vùng đất của những kênh rạch được đắp bồi. Nếu có những dòng kênh, rạch là mạch máu lưu thông từ Sài Gòn đi lục tỉnh không thể san lấp được thì phải có những cây cầu nổi tiếng bắc ngang như là một mối duyên chung thủy.

Những cây cầu nổi tiếng của Sài Gòn - Chợ Lớn đều có những cái tên khá thuần phác, không mỹ miều như tính cách của người miền Nam. Những cây cầu này, theo truyền thuyết được đặt theo tên người xây dựng ra nó hay dựa theo hình dáng cây cầu, như cầu Mống, Thị Nghè, Cầu Bông, Bình Lợi, Chữ Y, Nhị Thiên Đường...

Tên cầu từ một hãng dầu

“Nhứt dương chỉ, Nhị thiên đường, Tam tông miếu, Tứ đổ tường, Ngũ vị hương, Lục tàu xá”* là câu “thiệu” của dân bài bạc, không phải nói về cây cầu mà ám chỉ chai dầu gió trị tứ thời cảm mạo. Trước khi có cầu Nhị Thiên Đường đã có một hãng dầu và kho gạo mang tên Nhị Thiên Đường nằm tại đây (Nhà thuốc Nhị Thiên Đường là một hiệu thuốc của người Quảng Đông có trụ sở tại Singapore, Mã Lai và Việt Nam). Bán gạo thì không nghe bà con nhắc đến nhiều nhưng về chai dầu gió thì cực kỳ nổi tiếng trong thập kỷ đầu của thế kỷ XX.

Theo lời kể từ xưa, lúc đó kênh đôi Tàu Hủ, nối liền nội đô với vùng phụ cận, với huyện Cần Đước (Long An) qua Gò Công về các tỉnh miền Tây người dân thường phải đi đò. Ông chủ Nhị Thiên Đường thấy dân chúng khổ cực bèn bỏ tiền ra xây cầu. Nhưng cũng có ý kiến khác là ông chủ hãng dầu này “xã hội hóa” cùng chính phủ Pháp để xây cầu. Không biết thông tin nào chính xác nhưng chắc nhứt là dưới chân Cầu Mới (tên đầu tiên) có hãng dầu Nhị Thiên Đường. Và cây cầu này được bà con chạy qua chạy lại trên cầu thuận miệng gọi nên chết tên. Bỗng dưng cây cầu có cái tên quá dễ thương hơn là Cầu Mới.

Cầu Nhị Thiên Đường. Ảnh: Lê Quân.

Cầu và nghệ thuật

Cầu Nhị Thiên Đường được xây từ năm 1925, dài khoảng 200 m bắc ngang qua một nhánh của kênh đôi Tàu Hủ, chảy nối từ sông Sài Gòn (phía bắc) về huyện Bình Chánh (phía nam). Đây là cửa ngõ kết nối vùng Chợ Lớn với các tỉnh miền Tây thông qua quốc lộ 50 bởi nhà thầu Vallois-Perret. Trong thời đại hoàng kim của cầu sắt, không hiểu sao những người thiết kế cây cầu huyết mạch nối Chợ Lớn với miền Tây này lại nổi hứng xuất thần xây hoàn toàn bằng bê tông cốt thép.

Ngoài thân cầu, thì cả các cột đèn trên cầu cũng bằng bê tông, trong khi đa phần các trụ đèn đường thời xưa của thành phố đều được Pháp làm bằng thép đúc! Một trong số các cột này có màu xanh thẫm, tương tự sắc xanh của ô cửa sổ trong các biệt thự Pháp xưa cũ với chiều cao lớn hơn và hai bên có hai “tai” dài ra.

Cầu được xây dựng năm 1925. Tấm bảng ở gầm cầu là di tích còn sót lại cuối cùng của cây cầu, hai tai này là để treo hai đèn hộp, dạng vuông, trước đây khi chưa có đèn điện, người ta vẫn thắp bằng đèn dầu trên các cột trụ ở hai bên thành cầu. Đến bây giờ chưa có tư liệu nào xác định người thiết kế nên cây cầu này, nhưng tôi hồ nghi nhà thiết kế này đầy chất nghệ sĩ trong người khi dưới chân cầu có một dãy dài các mái vòm có hình dạng cổ xưa, khiến người ta liên tưởng tới những cây cầu huyền thoại của thành Rome trong các phim cổ trang, hay các cây cầu cổ nổi tiếng ở châu Âu.

Tất cả các cây cầu khác trong thành phố đều không có được điểm độc đáo, tạo nên chất nghệ thuật cho một công trình dân dụng này. Khách bộ hành hoàn toàn có thể chiêm ngưỡng chi tiết mái vòm của cầu, bằng cách rẽ xuống con đường đi xuyên gầm cầu hoặc ngồi trên ghe đi chui dưới gầm cầu. Khi đi qua những mái vòm này, có cảm giác như vào cổng thành của mấy trăm năm trước!

Từ hàng cột xanh rêu trên cầu, cho đến các mái vòm cong cong dưới chân cầu đều toát lên một vẻ nghệ thuật rêu phong, cổ xưa kỳ lạ. Năm 2005, vì nhu cầu giải tỏa số lượng xe cộ lưu thông trên cầu Nhị Thiên Đường 1 khá bức bách nên cầu có thêm một nhánh song song đó là Nhị Thiên Đường 2. Tất nhiên cây cầu này làm sao bằng cây cầu đàn anh dù được hưởng ké cái tên.

Nhớ cầu nhớ đến chai dầu gió xưa

Trước 1975, cầu Nhị Thiên Đường nổi danh vì là thiên đường cho dân “cá mưa” - một loại hình đánh cá được “sáng tạo” dành cho những nhà thiên văn học bình dân - chỉ nhìn trời, nhìn mây mà có thể đoán được khi nào có mưa. Thi thoảng tôi đã đến những quán cà phê dưới chân cầu để xem mấy hảo thủ - còn hơn cơ quan khí tượng - “cá mưa”.

Cứ khoảng tầm 3 đến 4 giờ hàng ngày là các tay cá mưa đến ngồi đồng ở các quán cà phê, lúc đó mấy thằng đệ tử lon ton bắc những tấm “tôn” lên mái nhà để hứng nước mưa. Ông A để hai cái ly “xây chừng” cá trước: “5 giờ trời mưa”. Nếu trong khoảng trước và sau 5 giờ 10 phút, nước mưa vượt qua cái ngấn trong ly “xây chừng” thì ông A thắng. Ông B: “Tui cá trời không mưa”.

Những tay chầu rìa bàn bên cạnh thấy ông B bắt cá trời không mưa thì nghĩ ông B quá liều, vì nhìn phía góc trời đã thấy mây vẽ một màu chì. Thế là ai cũng bắt độ theo ông A vì đã nắm chắc phần thắng. Thế mà bỗng dưng đến 5 giờ 15 phút trời lại sáng trưng vì có gió thổi đi nơi khác. Đâu có ai biết rằng ông B là “đại sư” tiên đoán thời tiết theo kinh nghiệm chứ đừng có nhìn theo trời.

Ngày nay, dù những người cá mưa đã trở thành muôn năm cũ thì vẫn còn những ngôi nhà, những người đã sống ở dưới chân cây cầu này hàng thế kỷ họ vẫn nói đến tên Nhị Thiên Đường như một cái gì quen thuộc khi hãng dầu gió này không còn ở đây nữa. Ngày xưa tên hãng dầu được dùng để gọi tên cây cầu và ngày nay nhờ cây cầu mà người ta nhớ đến đã có một hãng dầu gió nổi tiếng ở đây. Đời thế mà hay!

Cây cầu kháng Pháp

Một cây cầu bình dị nhưng cũng đã góp phần vào cuộc kháng chiến chống Pháp của nhân dân quận 8. Theo lịch sử để lại, vào giữa tháng 11/1945, thực dân Pháp mở các đợt tấn công quy mô vào mặt trận phía Nam nhằm phá vòng vây của ta, mở rộng chiến tranh về các tỉnh miền Tây Nam Bộ.

Ngày 20/11/1945, quân Pháp từ đồn Cây Mai và thành Ô Ma chia làm ba hướng: hướng Xóm Củi từ Xóm Đình qua bến Nguyễn Duy ra khu vực kho gạo, hướng chính theo trục đường Tùng Thiện Vương tấn công qua cầu Nhị Thiên Đường, hướng từ bót Bình Đông vượt qua sông đánh từ cầu Bà Tàng đánh lên. Lực lượng ta được biết trước đã triển khai sẵn sàng từ cầu Hiệp Ân dọc theo đường Phạm Thế Hiển đến cầu Bà Tàng, đồng thời bố trí lực lượng chủ yếu và tấn công mạnh ở đầu cầu Nhị Thiên Đường và các trận địa ở xung quanh để đón đánh quân Pháp.

Ngay từ sáng 20/11/1945, các mũi tấn công của thực dân Pháp bị chặn lại. Quân ta nổ súng vang trời ở tất cả các hướng, nhưng mặt trận cầu Nhị Thiên Đường chính là nơi diễn ra cuộc chiến đấu dữ dội nhất. Đến 10 giờ trưa, thực dân Pháp vẫn không thể tiến được lên cầu và khoảng hai giờ sau, chúng tập trung toàn bộ lực lượng tiến công thẳng lên cầu hòng đảo ngược tình thế, quyết vượt sang bên này cầu để đóng chốt chiếm luôn. Tuy nhiên, lực lượng ta tập trung hỏa lực và bộ binh đánh trả quyết liệt. Trước sức mạnh phòng thủ kiên cường của quân ta, thực dân Pháp phải rút lui.

Xây cầu mới giữ nét cổ

Ngày 20/1/2017, Khu Quản lý giao thông đô thị số 4 Thành phố Hồ Chí Minh đã phát lệnh khởi công xây dựng cầu Nhị Thiên Đường 1 thay cầu cũ đã xuống cấp và ngày 19/10/2017, cầu Nhị Thiên Đường đã được thông xe - sớm ba tháng so với kế hoạch ban đầu. Cầu Nhị Thiên Đường 1 mới được thiết kế giữ nét kiến trúc cổ xưa đặc trưng với kiểu dáng cột đèn chiếu sáng công cộng. Ở đầu cầu, vẫn có hai cột đèn hình thanh kiếm cao khoảng 3m, làm bằng bêtông, vốn của cầu Nhị Thiên Đường cũ được dựng lại. Phần hai tai kiếm không đặt song song với mặt cầu như trước mà được đặt vuông góc.

Những người yêu hình dáng cầu xưa đã gật gù khi thấy hình dáng mới của cây cầu này. Nhị Thiên Đường vẫn còn nét, dáng vẻ của những ngày xưa thân ái.

Lê Văn Nghĩa/ NXB Trẻ